Yaklaşık 70 milyon nüfusa sahip olan İran etnik açıdan mozaik bir yapı sahip olmaktadır. Bu mozaik yapının unsurlarını Türker (Azerbaycan Türkleri, Türkmenler, Halaçlar, Kaşkaylar ve Kazaklar), Araplar, Kürtler, Farslar, Belüçiler teşkil etmektedirler. Bu coğrafyanın değer özelliği ise söz konusu etnik gurupların karma değil, tersine farklı bölgelerde ve belirli sınırlar içerisinde yaşaması olmaktadır.
İran siyasi tarihinde belirleyici role sahip olan Türklerin toplam nüfusu yaklaşık 35 milyon olarak tahmin edilmektedir. İran Türkleri içerisinde Azerbaycan Türkleri 25-30 milyon nüfusu ile en geniş Türk topluluğudur. İran sınırları içerisinde yer alan Azerbaycan siyasi literatürde Güney Azerbaycan olarak adlandırılmaktadır. Güney Azerbaycan arazisi kuzey Azerbaycan Cumhuriyeti ve Türkiye sınırından başlayarak 250,000 km’lik bir yüzölçümü ile İran’ın merkezine kadar uzanmaktadır. İran’da yaşayan Türk nüfusu merkezi devletin baskı politikası sonucu siyasal ve sosyo-kültürel haklarında yoksun durumdadırlar. Bu da onları milli kimlik arayışı ve siyasi mücadeleye itmektedir. Bu bağlamda Azerbaycan Türklerinin milli mücadelesi 20. yy başlarından itibaren günümüze kadar devam etmiştir. 1920 Ş.M. Hiyabani’nin kurduğu Azadistan devleti, 1945–46 yıllarında S.C. Pişeveri’nin Azerbaycan Milli Hükümeti ve 1979 İslam devrimi sırasında Müslüman Halk Partisi’nin önderliğini yapan Ayetullah Şariatmadari’nin hareketini bu mücadele sürecine örnek gösterebiliriz. Sovyetler Birliğinin dağılması ve Azerbaycan Cumhuriyeti’nin kurulması Güney Azerbaycanlılar içerisinde milli bilincin yükselmesine büyük oranda katkı sağlamıştır. 90. yıllardan sonra Güney Azerbaycan Türklerinde milliyetçiliği geleneksel çizgisi olan kültürel saha siyasi sahaya kaymış ve siyasi ve sivil teşkilatların oluşumunu kendi beraberinde getirmiştir. Bu yazıda Güney Azerbaycanlılar tarafında oluşan siyasi ve sivil teşkilatlar incelenecektir.
Cenubi Azerbaycan Milli Azadlık Hareketi (CAMAH):
CAMAH Azerbaycan Cumhuriyeti kurulduktan sonra orada kurulan ilk teşkilat Cenubi Azerbaycan Milli Azadlık Harekatı( CAMAH ) olmuştur. 1994 yılında kurulan bu teşkilat Azerbaycan Türkleri içerisinde kendisine yer açamamıştır. Şu anda ciddi bir faaliyet göstermemektedir. CAMAH Güney Azerbaycanlıların İran içerisinde özerk bir şekilde yaşamalarını istemektedir.
Bütöv Azerbaycan Birliği (BAB):
1997 yılında vahit Azerbaycan idesi çerçevesinde Azerbaycan Cumhuriyeti’nin eski Cumhurbaşkanı Rahmetli Ebulfezl Elçibey tarafından kurulan BAB ( Bütöv Azerbaycan Birliği) kuruluş yıllarında iki Azerbaycan ( Kuzey ve Güney) arasında güçlü bir teşkilat olmaya hazırdı. Ancak 2000 yılında Elçibey vefat edince BAB da bu dönemden sonra beklenen etkinliğini sürdürememiştir. BAB ilk adımda Güney Azerbaycan’ın bağımsızlığını daha sonra da Azerbaycan Cumhuriyeti ile birleşerek Birleşik Azerbaycan Cumhuriyetini kurulmasını istemektedir. BAB filen hiçbir faaliyet göstermemektedir.
Dünya Azerbaycanlılarını Haklarını Müdafie Komitesi (DÜNAZHAK):
DÜNAZHAK ( Dünya Azerbaycanlılarının Haklarının Müdafie Komitesi) Urmiye kentinden olan bir mimar tarafından 1998 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti’nde kuruldu. İnsan hakları üzerinde duran bu teşkilat diğerlerine göre daha başarılı bir karne sergilemiştir. Güney Azerbaycan Türklerin seslerini uluslar arası arenada duyurmaya çalışan bu teşkilat şu anda Norveç’te yaşamakta olan Büyük Resuloğlu tarafından kurulup yönetilmektedir. Ciddi bir tabana sahip olmasa da bu teşkilatın hem içeride hem dışarıda Resuloğlu’nun kişiliğinden asılı olarak saygı görmektedir.
Vahit Müstakil Azerbaycan Cephesi (VAMAC):
VAMAC ( Vahit Müstakil Azerbaycan Cephesi), 1979 İran İslam devrimden sonra öncelikle yurt içinde daha sonra da yurt dışına göçmek mecburiyetinde kalan ilk teşkilatlardan birisidir. Ancak yurtdışına çıktıktan sonra içeride gereken ilgiye görmemiş ve gereken tabana sahip değildir. Halen Almanya’da faaliyet gösteren bu teşkilat “CARÇİ” isminde bir gazeteleri de bulunmaktadır. Güney Azerbaycan’ın bağımsızlığını ve devlet kurmasını istemektedirler. Kurulacak devlet’in Anayasasını bile hazırlamışlardır. Bu teşkilat şu anda DAK teşkilatının eş başkanı olan Firidun Pervizniya tarafından kurulmuştur.
Azerbaycan Milli Cephesi:
AMC ( Azerbaycan Milli Cephesi), Mart 2003 yılında ABD’de yaşayan DAK’ kurucularından Ali Rıza Nezmi Afşar ve İsveç’te yaşayan Mir Musa Haşimi tarafından kuruldu. Bu teşkilat Güney Azerbaycan’ın federal bir sistem içerisinde varlığını istemektedirler. Bu teşkilatın da birçok teşkilat gibi İran’da yaşayan Azerbaycan Türkleri içerisinde ciddi tabana sahip değillerdir. Ancak Urmiye ve Tebriz kentinde GÜNEŞ Parti’sine mensup kişiler ile ilişki içerisindeler. Bundan önce Anayurt Televizyonundan da yayın yapmaktaydılar. Filen bir faaliyet göstermemektedir.
Azerbaycanlılar Fedrasyonu İsveç (AFİ):
AFİ ( Azerbaycanlılar Federasyonu İsveç ) 1998 yılında İsveç’te yaşayan Kuzeyli ve Güneyli Azerbaycanlılar tarafından kurulmuştur. AFİ İsveç’te yaşayan Azerbaycanlıların birliği, milli manevi güçlerinin yükselişi uğrunda çalışan bir sosyal teşkilattır. AFİ siyasi, ideoloji ve dini bağlılığı olmayan İsveç kanunları çerçevesinde çalışan demokratik bir teşkilattır. Güney Azerbaycan ile ilgili milletin demokrasi, insan hakları ve kendi kaderini tayin etme hakkının bulunmasını istemektedirler. İsveç’te yaşayan diğer teşkilatların üyeleri de bu federasyona katılmışlardır.
Güney Azerbaycan Milli Oyanış Harekâtı (GAMOH):
Edinilen bilgilere göre GAMOH siyasi bir teşkilat olarak 1995’ten bu tarafa Güney Azerbaycan halkının siyasal ve sosyal haklarının temin edilmesi için siyasi mücadelesini sündürmektedir. GAMOH esasen Güney Azerbaycan’da faaliyet göstermektedir, ancak 2002’den sonra resmi olarak teşkilatlanma sürecini yeğlenmiş ve üyelerini kabul etmeye başlamış ve hatta üyelerine üyelik kartı vermiştir. Ayrıca 2000’den sonra yurtdışında temcililikler ve ofisler açmaya başlamıştır. Halen Azerbaycan Cumhuriyeti, Türkiye, ABD ve Avrupa’da olmak üzere toplam 24 temsilciliği bululmaktadır.
Kendi nizamname veya tüzüklerinde GAMOH’U Güney Azerbaycan halkının milli birliği, milli özgürlüğü, demokratlaşma süreci, terakkisi, inkişafı ve refahı yolunda mücadele veren uluslara arası siyasi ve sosyal bir teşkilat olarak tanımlamaktadırlar.
GAMOH’un Azerbaycan halkının gelecekteki ve siyasi mücadele sonucu yönetimin prensibine yönelik politikası “ halkın mukadderatının kendisi tarafında temin edilmesi” doğrultusunda olmaktadır. Mukadderat veya geleceği üç şekilde tanımlamaktadır.
1. Bağımsız bir devlet kurmak amacı ile halkın iç işlerine hiçbir müdahile olmadan, kendi devletini kurması ön görülmektedir.
2. Başka bir devlet ile birleşmek amacı ile bağımsız bir devlet kurmak,
3. Üniter bir devlet yapısı içinde fedre yönetim sistemini kabul etme
GAMOH teşkilatının temel prensipleri ise Türkçülük, Çağdaşlık ve İnanç Özgürlüğüne dayanmaktadır.
GAMOH teşkilatının liderliğini halen Dr. Mahmut Çehreganli üstlenmektedir. Tüzükleri gereği teşkilat içerisinde ferde yönetim sisteminde yana ve bağımsızlığı savunan üyelerde bulunmaktadır.[1]
Güney Azerbaycan İstiklal Partisi ( GAİP ):
Güney Azerbaycan İstiklal Partisi Farsça’da olarak Hezbe Estglale Azerbaycan-e Cenubi İngilizcede ise South Azerbaıjan İndependence Party anlamını ifade etmektedir. Resmi olara 2004’de parti nizamname veya tüzüğü hazırlanarak kendi mevcudiyetlerini bildirmişler.
GAİP’a göre baskılarlın kaldırıldığı ve serbest koşulların uygulandığı takdirde İran’daki etnik guruplar kendi devletlerini kuma eylemi gösterecekler. Bu neden ile İran’da yaşayan mevcut etnik gurupların Fars şovenizmi zinciri altında kurtarma yolu ancak ve ancak bağımsız devlet tesis etmeden geçmekte ve başka seçim hatalı olacaktır. Özellikle İslam Cumhuriyeti rejiminde demokratlaşma süreci olgunlaşsa bile uygulamada kâğıt üstünde kalacaktır. Bu neden ile İran’da yaşayan Türkleri İran Devletçiliği adına verecekleri her türlü mücadele boşuna olacaktır. Bu doğrultuda Güney Azerbaycan Türklerini Fars esaretinden kurtarma yolunu bağımsız devletin kurulmasını ön görmekte ve GAİP’da bu amaca hizmet etmektedir.
Partinin önemli hususlarda amacı ve faaliyet alanını aşağıdaki gibi sıralamak mülkümdür.
1. GAİP Güney Azərbaycanın tarihi topraklarında kendi bağımsız cumhuriyetini kurmak için siyasi mücadele vermektedir. Bağımsızliği temininden hemen sonra geçici hükümet devreye girecek ve en kısa zamanda seçim yolu ile ve halkın iradesi ile asli hükümet kulacaktır.
2. Gaip Güney Azerbaycan tarihi topraklarını bugünkü Garbi Azerbayca, Şarki Azerbaycan, Erdebil,Zencan, Hamadan, Merkezi, Bicar, Songur, Gazvin Enzeli ve Astara bölgeler olarak tanımlamaktadır.
3. Kurulacak bağımsız devletin resmi dili Azerbaycan Türkçesi olacaktır.
4. Kurulacak devletin temel idare sistemi layik devlet olacaktır. Ayrıca inanç ve düşünce özgürlüğü tam manasında temin edilecektir
5. Kurulacak devletin anayasaı hazırlanacak ve halkın onayı içi refranduma gedilecektir.
Güney Azerbaycan İstiklal Partisinin merkezi şura ile yönetilmekte ve partinin en yüksek karar mekanizması kurultay olmaktadır. Kurultay üyelerin ve üyeler tarafında belirlenen temsilcileri 2/3 katımlı ile teşkil edilir. Kurultayda alınacak karlar katılımcıların 2/3’nun oy çoğunluğu ile karara bağlanır. Kurultay normal koşullarda her iki yıldan bir yapılmakta, istisnayı durumlarda ise merkezi şura üyelerinin 2/3 nün isteği üzerin olağanüstü kurultay yapılır.
Güney Azerbaycan Partisi’nin filen parti sözcülüğü görevini Salih Yıldırım ( Saleh İldırım) sürdürmektedir. [2]
Dünya Azerbaycanlılar Kongresi( DAK )
Dünya Azerbaycanlılar kongresi diaspora faaliyeti yapma amacı ile ilk kurultayını 1997’de Amerika Bileşiklerinin Los Angeles şehrinde geçirdi. Yaptıkları faaliyetlerden anlaşıldığı gibi DAK’ın esas hedefi yurt dışında yaşayan bütün Azerbaycanlıları aynı çatı altında buluşturması ve diğer ülkelerde lobicilik faaliyetleri gerçekleştirmek olmaktadır.
Daha sonralar bazı nedenlerden dolayı kurucular arasında farklı görüşler ortaya çıkmaya başladı. Örneğin bazı kurucu üyeler teşkilat yapısında oluşan Devlet Komitesi birimine olumlu yanaşmamaktaydılar. Bazıları ise DAK’ın Azerbaycan devletinin diasporası değil, Azerbaycan halkının diasporası olduğunu ileri sürerek DAK’ın Azerbaycan Devleti ve muhalefete aynı mesafeyi koruması gerektiğini düşünmekteydiler. Teşkilatın ana görevi Güney Azerbaycan halkının siyasal ve sosyal hakların temin edilmesi, Kuzey Azerbaycan’da işgal olunmuş toprakların işgalden arınması ve dünyanın her hangi bir noktasında bulunan Azerbaycan soydaşlarında milli ruhu uyandırmak suretiyle onlarda teşkilatlanma zeminini hazırlama yönünde olmaktadır.
Güney Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı ( AMDT ):
Ocak 2006’da sitelerde yayınlattığı bildiri ile varlığını resmen bildiren “Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı (AMDT)” yurtiçinde kurulmuş ve Güney Azerbaycan Türk Milleti’nin kendi kaderini belirleme (self determinasyon) hakkını elde etmesini kendisine amaç edinmiş bir kuruluştur. İlkeleri açısından diğer Güney Azerbaycan teşkilatlarından esas bir farkı olmasa da bu teşkilatı diğerlerinden ayıran bazı özellikleri vardır. Bu özelliklerin başında AMDT’nin esasen yurt içinde kurulması, yönetilmesi ve faaliyet etmesidir. Bu gün İran adı ile bilinen ülkenin diktatörlük ve baskıcı siyası ortamının gereğince AMDT kapalı ve yeraltı çalışma yolunu seçmiştir
Azerbaycan Milli Direniş Teşkilatı var olan anti demokratik yasaklar ve yeraltı faaliyet şartlarından dolayı varlığını daha çok internet sitelerine verdiği bildiriler, Güney Azerbaycan’ın kentlerinde dağıtılan bildiriler, bültenler, kitapçıklar ve CD’ler şeklinde hissettirmektedir. Bu kuruluş ister kendi internet sitesinde veya diğer Güney Azerbaycan sitelerinde, ister şehirlerde dağıtılan bültenleri ve CD’ler vasıtasıyla yayınladığı bildiriler ve yorumlarında her türlü şovenizm ve ırkçılığa karşı olduğunu ve İran’da ve dünyadaki bütün halk ve milletlerin hak ve hukukuna sayı duyduğunu söylemektedir. Fakat bu kuruluş uluslararası hukuk ve milli geçmiş zemininde self determinasyon hakkının Azerbaycan Türk Milleti’nin vazgeçilmez hakkı olduğuna inandığını ve bu bağlamda Güney Azerbaycan Türklüğünün milli iradesinden aldığı güç ve meşruiyetle bu hakkın elde edilmesine dek milli mücadeleye devam edeceğini belirtmektedir
AMDT kendi ideolojik temellerinin “Azerbaycancılık” ve “Türkçülük” üzerinde kurulduğunu söylemektedir. Bu kuruluş kendisini genel “Azerbaycan Milli Hareketi” çerçevesinde tanımlamakta ve bu umumi hareketin bir parçası olarak görmektedir. AMDT’ye göre Azerbaycan Milli Hareketi’nin var olma nedenleri 1813 ve 1829 yıllarında bağlanarak Azerbaycan’ı iki parçaya bölen Gülistan ve Türkmençay Mukaveleleri ve 1925 yılında Kacar Türk Devleti’nin yıkılışından sonra Azerbaycan Türklerinin milli zulüm ve baskıya uğramasıyla ve bu yıllar sırasında sürekli toprak kaybetmesi ile ortaya çıkmış ve bu hareket 1905 yılında Milli Serdar Settar Han’ın liderliğindeki Meşrutiyet Devrimi ile başlamıştır AMDT’nin varlığını bildirme bildirisinde bazı konular dikkate değerdir
AMDT, Güney Azerbaycan Türklüğünün milli self determinasyon hakkının elde etmesi ve tarihi Azerbaycan topraklarında (kuzey ve güney) ayrılık ve milli parçalanmaya son verebilmek için milletimizin milli mücadelesini tamamen halklı ve meşru bulmakta ve bu mücadeleye tam destek vermektedir
AMDT ülke, bölge ve dünya koşullarını göz önünde bulundurarak Azerbaycan Türk Milleti’nin kendi milli kaderini belirleme hakkını geri alması ve Azerbaycan tarihi arazi bütünlüğünün korunması gayesiyle sistemli siyasi mücadeleye başlamıştır
AMDT kendisini Güney Azerbaycan Türk Milleti’ne özgü Azerbaycan Milli Hareketi’nin bir parçası olarak tanımladığından Azerbaycan Türk Milleti’nin çıkarlarının korunması ve elde edilmesi yolunda milliyet kavramının düşünsel değerlerlerine uymayı kendisine farz bilmektedir
AMDT sivil ve şiddetten uzak fakat kapalı ve yeraltı yöntemlerle faaliyet etmektedir
AMDT’nin temel taktiksel amaçları; Azerbaycan’ın geleceğine milli bilinçli kadrolar yetiştirmek ve milli mücadelemizin sürecinde ihtiyaç duyulan, toplumun farklı katmanlarının arasındaki dinamik bağlantıyı sağlamaktır
AMDT aşağıdan yukarıya güçlenme ilkesine inanarak mücadelesini kitlelerin içinden başlamış, beslendiği kaynak ve sığınacağı yer de milletimizin koynudur. [3]
Azerbaycan Siyasi Mahpuslarını Müdafie Komitesi (ASMEK):
Son on sene içerisinde İran’da siyasi faaliyet gösteren etnik gurupların üzerinde devletin baskı ve kontrol politikası ağırlık kazanmıştır, Güney Azerbaycan’da bu durumdan istisna değildir. Uygulanan baskı politikası sonucu birçok milli düşünceye sahip Güney Azerbaycanlı işkenceye maruz kalmış veya hapse mahkûm olmuştur. Bu siyasi tutuklular ile ilgili İran’da mevcut olan reform yanlısı medya ve insan hakları örgütleri çifte standart uygulayarak gereken tepkiyi göstermemektedirler. Bu neden ile Azerbaycan Siyasi Mahpuslarını Müdafie Komitesi oluşmasına gerek duyulmuştur. ASMEK’in amacı İran’da siyasi tutkulu olan Azerbaycanlılar ile ilgili haberleri dünya kamyonuna ve insan hakları örgütlerine ulaştırmak olmaktadır. ASMEK 2002 yılında Güney Azerbaycan milli hareketine mensup şahıslar tarafında kurulmuştur.
24 Nisan 2004’te Ermenilerin Türkiye aleyhtarı gösterilerine tepki gösteren Azerbaycanlıların tutuklanmasının doruğa çıktığı sırada ASMEK üyeleri de devlet tarafından tutuklandı. Bu dönemden sonra onların faaliyeti yasaklansa da onlar yine gizli bir şekilde faaliyetlerine devam etmektedirler.
ASMEK’in hedeflerini şöyle sıralayabiliriz:
- Azerbaycan’da siyasal tutuklulara çeşitli yönlerden yardım etmek.
- İnsan hakları üzere kültürel ve toplumsal çalışmalar.
- Toplumu insan hakları değerleri konusunda bilgilendirmek.
Azerbaycan Federal-Demokrat Harekâtı (AF-DH):
AF-DH (Azerbaycan Federal-Demokrat Harekâtı) temelini İsveç’te yaşayan Alırıza Erdebili ve Muhammed Azadger tarafından atılmıştır. Ali Rıza Erdebili yılardır Tribun dergisi ile Azerbaycan Türklerini milli meselesini teorik açıdan incelemeye çalışmaktaydı. Azerbaycan Federal-Demokrat Harekatı 2004’te kapsamlı bir program ile kendi varlığını ortaya koydu.
AF-DH İran’ı çok milletli bir ülke olarak görmektedir. Bu ülkede Türk, Fars, Kürt, Arap, Beluç, Türkmen milletleri yaşamaktadır. Milli mesele özellikle İran Türkleri meselesi aslında siyasi bir meseledir. Bu meselenin çözümü, milli adaletsizliğin ve eşitsizliğin ortadan kalkması için milletlerin kendi kaderini tayin etme hakkının bulunması gerekmektedir. Buna bugün en büyük engel İslam Cumhuriyetidir. İran’da federal ve demokratik bir cumhuriyet kurmak ve İran Türklerinin federal cumhuriyetini yaratmak uğrunda, sosyal adalet, demokrasi, bütün vatandaşlara ve milletlere siyasi hukukun sağlamak, cinsi ayrımı ortadan kaldırmak ve insan hakları uğrunda mücadele göstermek Azerbaycan Federal-Demokrat Harekâtı’nın bir ilkesidir.
AF-DH federal İran içerisinde Azerbaycan Türkleri ve İran’da yaşayan Türkler için federal devlet istemektedirler. Bu istek bazı fallar tarafından hoş karşılanmaktadır. Bazıları tarafından da ret edilmektedir. İçeride yaşayan Azerbaycan Türkleri de İran’da Türklerin milli meselesi çözümü hakkında değişik fikirler ortaya atmaktadırlar. Azerbaycan topraklarında yaşayan milli faaller genel olarak Azerbaycan’ın bağımsızlığından yanalar. Ancak Tahran’da ve diğer şehirlerde yaşayan Türkler ise İran’da yaşayan Türkler için federal bir sistem önermektedirler.
Bu nedenle AF-DH teşkilatı da içeride bazı kesimleri etkilemiş bulunmaktadır. Ancak kendisine hem toplum içerisinde hem milli hareketçiler içerisinde ciddi bir taban oluşturamamıştır.
Azerbaycanlı Bilimyurtlular Toplumu (AZBİLTOP):
Azerbaycan Milli Hareketi kapsamında, özellikle medeni faaliyete daha elverişli bulunan merkezdeki Güney Azerbaycan öğrencilerini bir araya getirmek amacıyla, kapsamlı ve daha düzenli bir biçimde öğrencileri örgütlemeyi amaçlayan girişimde AZBİLTOP teşkilatı yaratılmıştır. 1997 yılında Tahran’da yaşayan ve öğrenim alan Azerbaycanlı Türk öğrencilerin büyük bir grubunu genel bir çağırışla bir araya toplayıp anadilde eğitim gibi milli ve toplumsal hakların elde edilmesi bağlamında bir sivil teşkilatın temelinin atılması gerektiğini ifade etmişlerdir. AZBİLTOP kurulduğu dönemde kısa sürede büyük başarıya imza atmıştır. AZBİLTOP, Güney Azerbaycan milli özgürlük harekâtını hiçbir düşünce, inanç ve ideolojinin tekelinde görmeden toplumun tüm sınıflarını muhatap almıştı. Amaç ve ideali Azerbaycan coğrafyasında yaşayan Türklerin siyasi, ekonomi ve kültürel sorunlarının çözüme kavuşmasıydı. Nitekim bu bağlamda toplumun tüm kesimlerini o cümleden milletvekilleri, işçi, tacir ve işadamlarını yardıma çağırmıştı.
AZBİLTOP’un 2005 yılı genel seçimi yapılmış, yönetim kurulu Tahran’daki Azerbaycanlı öğrenciler tarafından belirlenmiştir. Teşkilatın genel başkanlığına Hüseyin Sultani ve 1. yardımcılığına ise Ali Alizade getirilmiştir.
AZBİLTOP’un amaçları şöyledir:
- Azerbaycanlı öğrenci ve mezunları arasında düşünce ve fikir birliği yaratmak.
- Yeni ve uygun projeler doğrultusunda kültürel, bilimsel ve toplumsal örgütlere yardım.
- Azerbaycan Türkçesinin gelişimi, yaygınlaştırılması ve tanıtılması uğrunda mücadele.
- Bilimsel, kültürel, siyasi ve toplumsal toplantıların ve seminerlerin düzenlenmesi.
- Türkçe bilimsel, kültürel, siyasi dergi ve yayınların genişletilmesi.
“Öğrenci” adlı bir yayın organı da bulunan Azerbaycan Bilimyurtlular Toplumu geçtiğimiz yılarda ABTAM( Azerbaycan Bilimyurtlular Araştırma Merkezi) diye bir bilimsel merkez oluşturarak Azerbaycanlı Türklerin isteklerini akademik bir şekilde ortaya koymaya çalışıyorlar. Geçen sene “Federalizm” başlığını taşıyan yayınları devlet tarafından yasaklanarak yayılmasına izin verilmedi.[4]
Güney Azerbaycan Kurtuluş (Qurtuluş ) Partisi:
1990’da Güney Azerbaycan’ın başkenti konumunda olan Tebriz şehrinde Azerbaycan Kurtuluş Teşkilatı olarak kurulduğu ileri sürülmektedir. Ancak Mayıs 2006’da böcek krizi ile bilinen olayda, Azerbaycan bütün şehirlerinde yapılan kanlı protestolar Güney Azerbaycanlıların milli mücadele ve kimlik arayışında yeni bir sayfa açılmıştır ve milli mücadele büyük bir aşama kat ettiği gözlemlenmiştir. Bu neden ile siyasi dengelerde değişmiştir. Bu tarihten sonra teşkilat stratejik olarak yönetim kurulu kararı ile kendi yapısında değişiklik yapma kararı almış ve 2007’de bir bildiri yayınlayarak kendini “Güney Azerbaycan Kurtuluş Partisi” olarak takdim etmiştir.
Parti fars merkezli devlet tarafından uygulanan asimilasyon politikaları sonucu Azerbaycan Türklerin tarihi ve milli- kültürel değerlerinin yok olama tehlikesi altında olduğu görüşündedir. Ayrıca yapılan bilinçli politikalar sonucu Güne Azerbaycan’ın ekonomik değerlerinin her gün gerilediğin ileri sürerek bu sürecin aslında Azerbaycan Türklerini kimliksizleştirme süreci olarak gömmekte ve çözüm olarak da tarihi topraklar üzerine Güney Azerbaycan Türk Cumhuriyeti’nin kurulmasını Azerbaycan Türklerinin bakası için bir zaruret ve zorunluluk olarak nitelendirmektedir. Partinin amaçladığı devlet yapısında laik ve Türk kimliği esas alınmaktadır. Ayrıca kurulacak cumhuriyet’te modern devlet aygıtları esas alınacak, insan hakları ve bireysel özgürlükler temel değerlerden sayılacaktır.
Azerbaycan Milli Azaldık Teşkilatı( AMAT):
AMAT Azerbaycan Türıklüğünü hedef tahtasına alarak Azerbaycan milli mücadelesinin derin bir tarihi olduğu inanıcındadır. 1991’de bağımsız Azerbaycan Devletinin kurulmasını da bu kapsamda değerlendirmekte, söz konusu devletin kurulmasının Azerbaycan’ın güneyinde devam eden milli azaldık mücadelesine farklı bir boyut kazandırdığı inancındadır. Böylece Güney Azerbaycanlıları teşkilatlanmasını bir zaruret olarak nitelendirmekte ve AMAT’ta bu zaruret esasında 2007 yılında kurulmuştur.
AMAT’ın ana amacı ‘Bağımsız, Birleşik ve Demokrat Azerbaycan Devleti’ kurmak olmaktadır. Ancak birleşik devlet idesinin gerçekleşmesi için Azerbaycan’ın Güneyinde bağımsız, demokratik, milli ve laik bir devletin kurulmasını ön koşul olarak görmektedir. Bu neden ile AMAT aynı zamanda Bütöve ( birleşik) Azerbaycan Savunucusudur.
İran’da Azerbaycanlı Siyasi Tutukluları Savunma Birliği (ADAPP):
İran’daki Azerbaycanlı Siyasi Tutukluları Savunma Birliği (ADAPP), November 2006 da Kanada’nın British Columbia eyaletinde kurulmuştur. ADAPP İran’da Azerbaycanlı Türkler ve diğer azınlıkların insan haklarının temini için mücadele vermektedir. ADAPP etnik guruplar üzerinde devlet tarafında gerçekleştirilen insan haklar ihlalini açık ve şeffaf bir şekilde dünya kamyonuna ulaştırmayı amaçlamaktadır. ADAPP’ın ön gördüğü projeler içerisinde diğer etnikler yer alsa da Azerbaycan Türkleri daha farklı bir öneme sahiptir. ADAPP daha ziyade faaliyet çerçevesini literatürde Güney Azerbaycan olarak bilinen coğrafi sınırları içerisinde yaşayan Türkler ve Azerbaycan coğrafyası dışında yaşamakta olan Azerbaycan Türkleri ve diğer Türk etnikleri kapsamaktadır.
ADAPP bir insan hakları savunma kuruluşu olarak İran’da mevcut olan diğer insan hakları savunma teşkilatları ile bağlantıda olmakta, ayrıca Azerbaycan’da yapılan insan hakları ihlaliyle ilgili bilgileri kendi teşkilatına mensup kişilerden alarak dünya kamoynuna ve diğer uluslararası insan hakları kuruluşlarına ulaştırmaktadır.
ADAPP’ın başkanlığını kurulduğundan bu tarafa Hanım Fahte Zamanı üstlenmektedir. ADAPP bu zamana kader birçok uluslararası toplantı ve formlara katılarak Azerbaycan’da ve İran’ın diğer bölgelerinde yaşayan Türkler hakkında sunumlar yapmıştır. Örneğin 2008’de BMT İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafında gerçekleştirilen form, 24 Mart 2009 Kanada Parlamentosunda düzenlenen panel ve 23 Nisan 2009 BMT İnsan Hakları Komiserliği tarafında düzenlen ırkçılık konulu konferansa resmi olarak katılarak Azerbaycan’da yapılan haksızlılıklar ile ilgili bilgi vermiştir.[5]
Azerbaycan Medeniyet ve Kültür Ocağı ( AMKO):
Azerbaycan Medeniyet ve Kültür Ocağı 1991 yılında Azerbaycan’da milli düşünceye sahip bir gurup yazarlar ve şairler tarafından Güney Azerbaycan’ın başkenti konumunda olan Tebriz şehrinde kurulmuştur. Kurucular arasında rahmetli Dr. Zehtabi, Riza Ğaffari , Yakup Takavi, Samed Sardariniya. vs saymak mümkündür. AMKO yapacağı faaliyetleri yasal bir zeminde devam ettirmek için ilgili devlet dairelerin müracaata bulunmuş ancak hiçbir zaman olumlu bir yanıt almamıştır. Halk arasında Ocak olarak bilinen bu oluşum kısa bir zaman zarfında kendine iyi bir taban edinmiştir. Ocak faaliyetini sosyokültürel çerçevede sürdürerek düzenli olarak her ay seminer niteliğinde bir toplantı düzenlemekteydi. Bu toplantılarda Azerbaycan edebiyatı, tarihi, dili ve milli kültürü ile ilintili seminerler verilir, ayrıca kısıtlı sayıda çıkan Türkçe kitaplar tanıtılır ve genç yazarlar katılımcılara takatim edilmekteydi. Ocak bu toplantıları serbest olarak yapmakta ve böylece sosyal açıdan milli bilince sahip kişilerin birbirlerine tanışma ve kaynaşma fırsat sunmaktaydı. Daha sonralar Ocak faaliyet alanını genişleterek uzman kişilerden oluşan araştırma komisyonları kurarak, Azerbaycan ekonomisini mercek altına alıp devlet tarafından ayrılan bütçeyi diğer bölgeler ile kıyaslayarak Azerbaycan ekonomisinin gerileme nedenleri ve çözüm yollarını kendilerince tespit edip devlet mercilerine sunmaktaydılar.
Ocağın en önemli özelliği bütün kitlelere hitap etmesi olmaktaydı. Bu neden ile yüksek katılımcı bir tabana sahipti. kısa bir dönemde düzenlenen toplantılara Azerbaycan’ın diğer şehirlerinden de katılanlar olurdu. Öylesine ki Ocak yöneticileri toplantılarda mekan sıkıntısı çekmekteydi. Ocak yüksek katılımın getirdiği avantajı kullanarak yönetim biçimini genişleterek kendi yapısı içerisinde kadınlar ve gençler komitesini kurmuştur. Ocak bu toplantıları düzenli olarak 2005’e kader gerçekleştirmiş ve yapılan bütün toplantıların video veya ses kayıtları mevcuttur.
Ocak yaptığı sosyo-kültürel faaliyetin yanı sıra iki siyasi harekete de önayak olmuştur. Birincisi 1996 parlamento seçimlerinde Dr. Mahmut Çehreganli’nın adaylığını desteklemiş ve Çehregalı’nın Tebriz şehrinde tanınmasında ve Sayın Çehreganlı aracılığı ile milli istekler ve milli söylemlerin gündeme gelmesinde büyük rol oynamıştır. İkincisi ise 2000 yılı parlamento seçimlerinde sayın Yakup Takavi’nı kendi adayı olarak göstermiş ve Takvi’nin seçim propagandalarında bütün afişler Türkçe olarak hazırlanmıştır. Takavi gereken oyu toplamasa da milli söylemlerin gündeme gelmesi için yeni bir fırsat yaratmıştır.
Batı Azerbaycan Milli Müdafie Komitesi (BAMMK)
Batı Azerbaycan Müdafie Komitesi, Güney Azerbaycan içerisinde kürt terörüzmine ve etnik yapıyı değiştirme poitikalarına karşı kurulan bir sivil toplum örgütüdür. Güney Azerbaycan’ın batısı kürtler ile sınır bir bölge olduğu için uzun süreden beri kürtlerin bilinçli olarak göç mekanı haline gelmiştir. İran İslam Devrimininden önce ve sonra bölgede süregelen teror olaylarıda bu süreci tetiklemiştir. Diğer taraftan bu bilinçli göç politikaları hem terörist örgüt olarak bilinen Pejak ve PKK ve diğer kürt örgütleri desteklemiş olup İran devleti de bölgenin demografik yapısının değişmesine musamaha göstermiştir. 1979 İran İslam Devrimi süreci ile birlikte Kürtler, Güney Azerbaycan Türklerine karşı terör eylemleri başlatılmıştır. Sözde merkezi yönetim ile silahlı mücadele içinde olan kürtler, oluşturdukları güvensiz ortam ve korku plitikaları sonucu planlı olarak sivil halkı kendi yurtlarını bırakmaya ve Türk bölgelerine göç etmeye zorlamıştır. Zira kenilerince tasarladıkları hayali büyük kürdistan sınırları içerisinde Azerbaycan’ın toprakları da yer almakta ve bunun alt yapısını oluşturmak için Kürt nüfüsünün bölgede yayılmasını bir zorunluluk olarak görmekteler.
BAMK bu süreci durdurmak ve halkı bölgenin Kürtleştirme politikasına karşı bilinçledirme amacı ile halkın katılımı ile 2004 yılında merkezi Urmiye’de olmak zere Azerbaycan’ın bir çok bölgesinde kurulmuştur. BAMK kendi hedeflerini şöyle açıklamaktadır:
1- Terörizme karşı olmak,
2- Azerbaycan’ın batı bölgesinin kürt ve uluslar arası teröristlerinden boşaltılması
3- Teröristlerin eylemlerini, gerçek yüzlerini belgelerle açıklamak ve halkı teröre karşı duyarlı hale getirmek.
4- kürt terörizmine karşı halkı bilinçlendirmek ve halk direnişi yaratmak
5- Bilinçli olarak yapılan göçlerin perde arkasını topluma anlatmak
6- Azerbaycan’ın batı bölgesinde demografik yapıyı değiştirmeye yönelik politikaları açıklamak
7- Azerbaycan’ın Türklerin yurdu olduğunu dünyaya anlatmak
Sonuç:
Çalışmamızın birinci bölümünde Güney Azerbaycan Milli Mücadelesi sürecinde faaliyet göstermiş ve göstermekte olan teşkilat ve grupları anlatmaya çalıştık. Görüldüğü gibi Güney Azerbaycan milli haklarını elde etmek için birçok örgüt ve grup siyasi, toplumsal ve insan hakları konularında faaliyet göstermektedirler. Dünyanın farklı ülkelerinde bulunan Güney Azerbaycan Türkleri kendi seslerini dünyaya duyurmak için kurumsal olarak faaliyet etmek niyeti içerisinde olsalar da günümüzde hem uluslar arası arenada etkin olan ve hem de geniş toplumsal tabana sahip olan Güney Azerbaycan milli teşkilatı bulunmamaktadır. Bunun en önemli nedeni ise teşkilatların kurumsal yapısının doğru bir şekilde yerinde oturmamasından ve kendi aralarındaki olan ihtilaflardan kaynaklanmaktadır.
Günümüz koşullarında Güney Azerbaycan Türklerinin haklarını dünya gündemine taşıyabilecek en önemli alanlardan birisi insan hakları örgütleridir. Ancak bu hareket içerisinde faaliyet gösteren insan hakları örgütleri faaliyetlerini yukarıda değinilen nedenlerden dolayı genişletememekte ve etkin bir konuma gelememektedirler. Siyasi alanda ise yine aynı şekilde güçlü, dinamik, kurumsal, toplumsal tabanı geniş olan teşkilatlara günümüzde ihtiyaç duyulsa da hala öyle bir teşkilat veya parti varlığını gösterememiştir.
Gelecek yazımızda Güney Azerbaycan Milli Hareketi sürecinde diğer teşkilat, kurum ve grupları açıklamaya çalışacağız.
Bu mail adresi spam botlara karşı korumalıdır, görebilmek için Javascript açık olmalıdır
Dr. Hüseyin İSALI
GÜNASKAM Yönetim Qurulu Üyesi
E-Posta: uzakdunya@gmail.com
04 Haziran 2011.
916