.jpg)
AMEA-nın Arxeologiya və Etnoqrafiya institutunun aparıcı elmi işçisi Xəliyəddin Xəlilli Bütöv Azərbaycan Ocaqları Dil və Tarix Qurumunun bir neçə sualını cavablandırıb. Bu müsahibəni sizə təqdim edirik.
E.Həsənli:
― Salam hörmətli bəy, xoş gördük sizi. Bizim müsahibə dəvətimizi qəbul etdiyiniz üçün təşəkkür edirik. Siz bizim tədbirdə (BAO-da) milli mənlik şüuru haqqında çıxış etdiniz, orda bizə dəyərli kitablarınızı hədiyyə etdiniz, o kitabları biz oxuduq, sizin fikirlərinizi təhlil etdik. Hətta qeyd edim ki, sizin “Kredo” qəzetində silsilə yazılarınız da gedir, çox dəyərli yazılardır. Biz indi sizin bizə verdiyiniz kitablardan və bir sıra yazdığınız məqalələrdən suallar hazırlamışıq, hansı ki, sizə ünvanlamaq istəyirik. Sizin “Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi” kitabınızı oxudum. Bu kitab Azərbaycana çox mühüm olan kitablardan biridir, hətta deyərdim ki, stolüstü kitablardan biri olmalıdır. İlk sualım belədir ki, bu kitaba görə sizi təkzib edən oldumu?
X.Xəlilli:
― Bu kitaba görə Azərbaycanda, yəni daxildə nə təşəkkür, nə müsbət, nə mənfi fikir eşitmədim, ancaq xaricdə yaşayan azərbaycanlılardan çoxlu zənglər aldım. Sonra Tərtər rayon şəhər 2 nömrəli liseyin tarix müəllimi Qələndər Səlimovun “Ziyalı” qəzetində iki səhifəlik(yəqin ki, redaktorda milli adamdı ki, ona da iki səhifəlik yer verib) rəyi çıxdı. O qəzetdə demək olar ki, respublikada susanların hamısına nə lazımdı söz deyilmişdi: “Niyə susursunuz?! Bu kitab haqqında niyə susmusunuz?!” Elə demişdi ki, inan ki bəs edirdi. Məsələn, bunu demək mənim vicdan borcumdu, (Allah qoysa bir 20 ildən sonra bu ən zəif kitab olacaq) bu kitab təməldi, sadəcə olaraq bu elmi problemə bir cığır açmaq üçün bu kitabın üstündə 25 il işləmişəm. Düz 25 il. 25 illik həyatın məhsuludur bu. Və bu gün Azərbaycanda gedən prosesə Azərbaycanda xalqın mənəviyyat məsələsi bu mövzu ilə bağlı məsələdir. Mən qətiyyən bu kitaba o münasibətdə deyildim ki, kimsə məni tərifləyəcək, kimsə mənə nəsə deyəcək, qəti şəkildə. Mən çox arzu edərdim ki, bu kitab səhifə-səhifə müzakirə olunsun. Bu kitabda nə düz qoyulub, mən Quran ayəsi yazmamışam, qətiyyən, nə zəifdi və yaxud da səhfdi müzakirə olunsun. Yəni bu kitabın müzakirə olunması və s. Mənim arzum bu idi. Sadəcə olaraq Qələndər müəllim istisna olmaq şərti ilə içdə heç kəsdən heç nə görmədim, ancaq xaricdən mənə yüzəə qədər zəng gəldi.
E.Həsənli:
― Məsələn, biz sizinlə eyni şöbədə çalışan insanlarla sosial şəbəkədə əlaqələr quranda sizin bir neçə kitabınızın adını çəkdik. Orda bizə dedilər ki, sizin “Qarabağ Etnomənəvi inkişaf tarixi” kitabınızı çıxmaq şərti ilə qalan kitabların hamısı Xəliyəddin müəlimin bədii təxəyyülünün məhsulur. İndi biz bu kitaba baxdıqda, oxuduqda görürük ki, siz burda birbaşa qaynaqlarla, istinadlarnan kim necə yazıb, harda nə yazıbsa və onları təkzib edən cümlələr vermisiz. İndi həmin o cümləni deyən insanlar bu kitabı götürüb sizinlə qarşı-qarşıya gəlib burda yazdıqlarınızdan nəyin yanlış olduğunu sizə göstərə bildilərmi?
X.Xəlilli:
― Düz dedin. Mənim iki kitabım - “Azərbaycan Türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi” və “Sovet tarixşünaslığı - Milli ölüm elmi” çıxanda demək olar ki, tarix elmi ilə, siyasət elmi ilə bağlı olan nə qədər adam varsa hamısı küçədə söhbət etdi. Ancaq üzümə qarşı mən hələ bir nəfər adam görmədim ki, polemika açsın. Hətta mən bu variantı qəbul edirəm ki, tamam mənfi rəy versin, ancaq polemika açılsın. İkincisi də, onlar başqa fikir desəydilər mən razılaşardım, bu əsəri bədii əsər kimi, bədii təfəkkürün məhsulu kimi qiymətləndirən adamlar elmi təfəkkürdən məhrum adamlardı. Belə pis çıxır, mən mən deyirəm, ancaq Azərbaycan tarixşünaslığında Sara Aşurbəylidən sonra bir dənə nəzəriyyəyə meyl edən, bilirsiniz ki, Sovet dövründə repressiyalar və nə qədər dəhşətli hadisələr olmuşdu, deməli o xanımı nə qədər məhv ediblər ki, tarix elminə konseptual yanaşan da Sara xanımdır, tarix elmini mənəviləşdirəndə Sara xanımdır. Tarix varlığın bütünlükdə bir prosesidir. Bax, bütün elmlər tarixin bir qoludur. Tarix elmindən danışan da. Ancaq milli tarix, məsələn, Azərbaycan xalqının tarixi, Türk tarixi, Anadolu tarixi deyəndə, Bakı tarixi deyəndə biz burda mənəviyyat tarixini nəzərdə tuturuq. Məsələn, mən çalışırdım ki, tarixi mənəviləşdirim. Yeganə Sara Aşurbəylinin əsərində tariximiz mənəviləşdirilib. Ondan başqa heç kəs yoxdu. Deməli, Aydın Balayev var, Məmmədəmin Rəsulzadə araşdırıcısıdır, bir də son vaxtlar bizdə bu məsələyə etnoqraflardan Əliağa müəllimdir ki, dediyim məsələyə gəlir, bu yöndə gedir. Bunlardan başqa tarixşünaslığımızda milli tarixin mənəviyyat tarixi kimi qiymətləndirilməsi faktı yoxdur. Məsələn, mənəvi mədəniyyət deyirlər, danışırlar dəfn adəti, toy adəti... Bu bir mərasim formasıdır. Mənəviyyat hər bir millətin mənəvi obrazıdır, milli obrazıdır.
E.Həsənli:
― Əslində etnoqrafiya özü 3 hissədən ibarətdir.
X.Xəlilli:
― Üzr istəyirəm, etnoqrafiya elm deyil. Elmin adı Etnologiyadır.
E.Həsənli:
― Bəli Etnologiyadır. Bu elm 3 hissədən ibarətdir; etnosun tarixi, maddi mədəniyyətin tarixi, mənəvi mədəniyyətin tarixi.
X.Xəlilli:
― Üzr istəyirəm, elə burda dayanaq. Ümumiyyətlə dünya elmində “maddi mədəniyyət” anlayışı yoxdur. Maddi mədəniyyət anlayışını gətirən marksistlərdir. Bir də Almaniyada XX yüzilin 50-ci illərinə qədər bu təsir oldu. Amerikada da bir xətt var idi. Maddi mədəniyyət məvəniyyatın, yəni mənəvi mədəniyyətin maddiləşməsi, kristallaşmasıdır. Bax, məsələn, stol. Stol hər hansı bir insanın təsəvvüründə yazı üçün müəyyən bir əşyanın istehsalıdır. Bu öncə şüurda canlanır, sonradan o mənəviyyatda canlananı maddi formada ərsəyə gətirilir. Cəmiyyətin maddi həyatı başqa şeydir. Maddi mədəniyyət insan yaradıcılığının məhsuludur, xüsusi forma alıb yaşamasıdır. Ümumiyyətlə maddi mədəniyyət anlayışı yoxdur. İndi bizdə deyirlər: “qeyri-maddi mədəniyyət siyahısına salınmışdır”. Qeyri-maddi mədəniyyət nədir? O qədər savadsızdırlar ki... Qeyri-maddi mədəniyyət... Nədi qeyri-maddi mədəniyyət?! Bunun adı nədir?! Hər bir predmetin, anlayışın özünün termini var.
S.Nuriyev:
―Sizin “Azərbaycan Türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi” kitabınıza baxdım. Bu kitabda çox mühüm məsələlər işıqlandırılıb. Sizə sualım budur ki, zəhmət olmasa, azəri adına aydınlıq gətirərdiz.
X.Xəlilli:
― Azəri adı. Deməli, bu məsələni dolaşdıran nədi? onu deyim. Məsələn, tez-tez deyirik “biz azəriyik”. Allah rəhmət etsin, Məhəmmədəmin Rəsulzadənin əsərlərində də bu var. Problem bizim dil tariximizin işlənməməsidir. Məsələn, Avropada bu gün tarixçi arxivə getmir. Avropada götürürlər dil tarixini baxırlar filan termin neçənci yüzildə formalaşıb, ilk dəfə nəyi ifadə edib, sonradan tarixin hansı dövründə nəyi ifadə edib. Məsələn, iki yüz ildən sonra həmin termin daha hansı çalarları ifadə edib. Beş yüz ildən sonra görürsən ki, həmin termin tamamilə başqa mənada işlənib. Bu gün tarixi araşdırmanın ən böyük üsulu budur. Dünya elmi sübut edir ki, dünya xalqları hamısı bir kökdən yaranmışdır, sivilizasiyanın beşiyi Kiçik Asiya və Zaqafqaziyadır ― Azərbaycandır. Bütün dünyada nə qədər əhali görürsünüzsə hamısı burdan köçüb. Və qədim dil, təməl dil var. Avropada da Hind-Avropa nəzəriyyəsi var. Hind-Avropa nədi? Hindistandan Avropaya getmək. Məsələn, burda bir məsələni tutmamısınız. Bizim tarixçilər nə qədər manqurtdular ki, ləyaqətsizdilər ki, bişərəfdilər ki, tarixçi-professor, tarixçi-akademik yazır ki, Avropoid irqi Kiçik Asiyada formalaşıb. Kiçik Asiyada formalaşan irqi niyə Avropoid adlandıraq?!
E.Həsənli:
― Bəli. fikrimcə Asiaoid adlandırılmalıdır.
X.Xəlilli:
― Elementar məntiq. Bunu düşünmək, demək üçün alim olmağa ehtiyac var?! Bunu artıq orta məktəb şagirdi deyə bilər ki, burda mənim evimdə, Bakıda formalaşan mədəniyyətə niyə Qarabağ mədəniyyəti deyəsən və yaxud da ki, Dağıstan mədəniyyəti?! Bu gün dünyada mövcud olan bütün dillər təməl dilin, yəni kök dilin dialektləridir. Bu dillərdə şaxələnən dillərdə öz yerini dəyişməyən, Xəzər sahilində yeganə yerini dəyişməyən dil türk dilidir. Qədim dilin xüsusi bir dialektidir. Dil nəyə görə yaranır? Gördüyü əşyalara ad verir, gördüyü hadisələrə ad verir, belə-belə dil yaranır, inkişaf edir, dəyişir. Amma Türk dili nəəyə görə dəyişilmir? Bəs V yüzildə türkcə yazılan əsəri biz bu gün oxuyub başa düşə bilirik. Ona görə ki, dil yerin dəyişməyib, öz yerindədir, öz təməlindədir, öz ölkəsindədir. Bura gələni də öz içində əridib. Mənim fikrimdir. Dediyiniz kimi, o “azəri” sözü haqqında çoxlu fikirlər var. Tamamilə təbiidir. Məsələn, vaxtilə mən də sizin kimi cavan olanda qorxmuşam, radikal yanaşmışam ki, burda bu fars sözü nədi, ərəb nədi... Yəni təmasda olan xalqlarla dil verib, dil alırsan. Bu yaxşı şeydir. Ancaq ana dilini qoyub başqa dildə danışırsan, bax bu faciədir. Azəri sözünün iki variantı var. Əvvəla Avroasiyada türklərin ilk, hələ oğuzdanda əvvəl, yayıldığı etnonim Asiya etnonimidir. Aslar. İndi mən dil qanunlarını bilmədiyim üçün dilçiliyə keçmirəm. Səs dəyişmələri və s. dilçilərin işidir. Bizim fikir budur ki, asların adı sonra da “as ər” formasın alıb. Sonra da burada “s” “z”-ya keçib və söz azər formasın alıb. Bu versiya da var, ancaq Azərbaycan dünyanın ilk odlar yurdu, atəşpərəstlik yurdu olması ilə əlaqədar başqa versiya da var. “Azər” odlar yurdu deməkdir. Bu anlayışın yazılı ədəbiyyatda tərənnümü formasında bunun fars dilinə də təsiri yarana bilərdi. Mümkündür, burda heç bir qəbahət də yoxdur. Bu ərazidə yaşayan kimsə “mən odlar yurdu oğluyam” deməsi, “azər” deməsi mümkündür. Ancaq tarixdə “azər” adlı xalq, millət yoxdur. İndi Firuddin müəllim də azər xalqı yazıb, mən onunla da söhbət etdim, söhbəti burda deməyəcəm, o mənə səmimi fikrini dedi. Bilirsiniz, elm müqəddəs olandı. Vətən müqəddəs olandı. Millət müqəddəs olandı. Bunlarda səhv etmək olmaz. Burda səhv edən adamın cəzasını Allah verir. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə parlamenti təhvil verir düşür. Aşağıdan Əliheydər Qarayev erməni dəstəsi ilə gəlir. M.Ə.Rəsulzadə kənara çəkilir ki, gəlir də, hakimiyyətdi, başçı gəlir. Məhəmmədəmini görəndə Əliheydər Qarayev qabağa keçir, əlin də qaldırır Məhəmmədəminə deyir ki, sənin gözünü çıxardacam. M.Ə.Rəsulzadə ona deyir ki: “Əliheydər, bir adamın gözünü çıxartmaqla millətə heçnə olmazdı, kaş sən mənim gözümü çıxardardın. Sən bir millətin gözün çıxartdın, ancaq yadında saxla, bu yanındakılar vaxt gələcək sənin gözünü çıxardacaq”. 1937-ci ildə Bayıl həbsxanasında ermənilər birinci Əliheydər Qarayevin gözün çıxardıb sonra güllələyiblər. Əliheydər Qarayev nə etmişdi erməniyə? Qulluq etmişdi də. Dünyada səhvsiz insan yoxdu, hamımız yanıla bilərik. Kim deyir səhv etmirəm, yalan deyir. Ancaq bu 3 anlayışda – millətdir, yurddur, elmdir yanılmaq olmaz. İndi elmdən danışaq. Səlahəddin müəllim Xəlilov monoqrafiya yazıb ki, tarix elm deyil. “Sovet tarixşünaslığı - Milli ölüm elmi” kitabının giriş hissəsində polemikaya getmişəm onunla. Azərbaycanda bir nəfər akademik və yaxud da professor, bir elmlər namizədi tarixçi onunla polemikaya girmədi. Niyə?! Çünki savadsızdılar. O, müxtəlif bəhanə gətirdi, səbəb budu ki, savadsızdılar. Tarix elmi, fəlsəfə haqqında XVII yüzildən Avropada polemika gedir ki, tarix elmdir. Tarix-fəlsəfəsi nəzəriyyəsinin banisi Kroçe, Hegel deyir ki, “fəlsəfə o zaman tarix elmi ola bilir ki, o bir problemə sistemli yanaşa bilsin. Sistem yarada bilsin. Sistem yarada bilməyən heç bir şey tarix deyil”. Tarix elmi bəşəri prosesdir. Burda indi o etnoqrafiyada getdim gördüm yerdə soğan əkdi, doğradı, neynədi bu tarix deyil. Tarix elmi mənəviyyatdır. Bir xalqın tarixi onun mənəviyyatıdır. Əgər bəşəriyyətə bir dənə Məhəmmədəminin yaradıcılığı qalsa Azərbaycan xalqı tarixdə yaşayar. Mədəniyyətdə təmsil olunmaq iddiası. Azərbaycan bəşəriyyətə bu qədər ziyalı verib, zadəgan verib. İndi 50 milyon nəfər var, nəyə lazımdır o? Milli mənlik şüuru. Ümumiyyətlə milləti ilə fəxr etməyən, özünü millətinin qarşısında cavabdeh saymayan adamı mən ... Danışan insandı, danışan heyvandı.
S.Nuriyev:
― İkinci sualım belədir: Biz “azəri”yik, “azərbaycanlı”yıq yoxsa “türk”ük? Əsl adımız nədir?
X.Xəlilli:
― Cavanlıqda mən də bu səhvi etmişəm. Əslində səhv deyəndə o səhv deyildi, düz edirdim. Bir xalqın 80%-i türk, ancaq mənim adım qadağan olunsun. Məsələn, talış özünə talış deyir, ləzgi özünə ləzgi deyir, ancaq mən bəşəriyyətin qədim bir xalqıyam, özümə Türk deyə bilmirəm. Özü də tərəkəmə olasan. Tərəkəmə bilirsən nədi? Əsgər, türklər, ordu mənasında. Yəni mən bu fikri ifadə edim. Sovet dövləti türk adını qadağan edəndən sonra, Azərbaycan tarix kitabları əlinizdədi, baxa bilərsiniz, təsəvvür edin xalq gəlib türk dilin götürüb, türklər məhv olub gedib, burda qalanlar isə türk deyil, ancaq dilləri türk qalıb. Bu kitab – “Türk mənəviyyatı tarixində “Oğuz xaqan” və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları” indi o problemi tamamilə açır, kimin də sözü varsa buyura bilər. Mən polemikaya getməyə hazıram. Yəni Azərbaycanda aborigen, çoxsaylı, bu milləti formalaşdıran etnos türklərdir. Təməl türklər. Bunun tərkibində talışlar da var, tatlar da var, ingiloylar da var. Xalq sosial birlikdi. Dünyada bir etnosdan ibarət xalq yoxdur. Sadəcə olaraq birləşəndə hansı mədəniyyət hegemon olursa, onda digəri onun içində payın verir, sonra əriyib gedir, ancaq payın verir. Azərbaycan türklərinin tarixindən danışanda o detalları axtarsaq, orda ləzgi mədəniyyəti də tapa bilərik, orda bir talış mədəniyyəti də tapa bilərik. Bu belə də olmalıdır. Ancaq, əsas aparacı mədəniyyət hansıdırsa, bunlar onun içində formalaşıb, payını verib, əriyib gedir.
S.Nuriyev:
―Növbəti sual bizim bu günkü günümüzlə bağlıdır. Deməli 26 fevral, 8 mart, 31 mart, 1 aprel, 2 aprel. Gəncliyimizin düşüncə sistemində olan bu çatışmazlıqlar nədən irəli gəlir?
X.Xəlilli:
― Gəncliyimizin düşüncəsində olan bu çatışmazlıq Azərbaycan tarixşünaslığından gəlir. Əgər mənim səlahiyyətim olsa idi, Azərbaycan tarixçilərini birbaşa məhkəməyə verərdim. Onların yazdığı əsərlərdə, dərsliklərdə milli mənlik şüurunu ortaya qoymayanlar tarixi cinayət törədirlər. Yəni bu məsələdə cavabdeh birmənalı olaraq Azərbaycan tarixşünaslığıdır. İndi o tarixçinin yazdığı əsəri universitetdə tədris edirlər. Bu Azərbaycan tarixşünaslığında cinayətidir.
S.Nuriyev:
― Digər sual multikulturalizmlə bağlıdır. Sual belədir: Qərbin bizə tətbiq etmək istədiyi nədir, yoxsa bu da Qərbin şərqdə yaymaq istədiyi “demokratiya” siyasətinin bir mərhələsidir?
X.Xəlilli:
― Yox, bu o “demokratiya”deyil. Ruslar beynəlmiləlçilik siyasəti ilə bizi parçalayırdı. Keçmiş Sovet respublikaları arasında bu anlayış Azərbaycanın həyat tərzindən doğub. Bu məsələni də çıxışlarında düzgün ifadə edən İlham Əliyevdir. Məsləni çox düzgün qoyur. Bu mövzuda danışan adamların arasında birinci dəfə İlham Əliyev bu anlayışı düzgün izah etdi. Bizim multikulturalizmdən danışan alimciklərimiz sadəcə dünən Moskvaya yaltaqlanırdısa, indi də Avropaya yaltaqlarınır ki, nəsə əldə etsin. Ancaq İlham Əliyev dediyi kimi: “multikulturalizm Azərbaycan xalqının həyat tərzidir”, artıq biz bu nəzəriyyə ilə yaxşı alimlərimiz olsa, biz Azərbaycan mədəniyyətini dünyada hegemon mədəniyyətə çevirə bilərik. Ancaq televizorda alimciklər ki, danışır onlarınkı beynəlmiləl yaltaqlıqdan başqa bir şey deyil.
S.Nuriyev:
― Bəzi şəxslərin multikulturalizm siyasəti çərçivəsində “gəncin qarşısında alternativ yaratmaqla onun din yolundan döndərmək” kimi sitatları nə anlama gəlir və Azərbaycan gəncliyi üçün bu nə dərəcədə düzgündür?
X.Xəlilli:
― O adam üçün savadsızlıqdır, ona qiymət verən gənc də bir avanturist ardınca bir qanmazın getməsidir.
S.Nuriyev:
― Bu gün gənclər arasında Qarabağ savaşı haqqında təbliğat apararkən çox zaman təşkil olunan tədbirlər, söhbətlər gənclərdə bir yenik düşüncəsi formalaşdırır. Sizin fikrinizcə biz Qarabağ həqiqətlərini təbliğ edərkən işimizi necə qurmalıyıq ki, gənc nəsildə yenik düşüncəsi yox, intiqam düşüncəsi formalaşsın?
X.Xəlilli:
― Bunun üçün öncə Milli mənlik şüuruna yiyələnməlisən. İkincisi, təbliğat kütlə üçündür. Şüurlu insanda intiqam duyğusu formalaşdırmaq üçün canlı örnək Mübariz İbrahimovdur və ya Ramil Səfərovdur. Təbliğat, tərbiyə həmişə canlı örnək ilə qurulur.
S.Nuriyev:
― Azərbaycan türklərinin etnik kökəni və etnik miqyası haqqında fikirləriniz.
X.Xəlilli:
― Azərbaycan türkü deyəndə biz Azərbaycanda yaşayan türkü nəzərdə tuturuq. Anadoluda Əfşar, Qayı, Sakit okean – Xakasiyada həmin boy, Azərbaycanda həmən boy. Yəni Azərbaycan türkü dedikdə biz burada yaşayandan danışırıq. Örnək, türklərin ilk etnogenezi Azərbaycanda Araz çayı hüdudundadır. Dəclənin bir qolu Araz, Amudərya-Sırdərya-Araz, Volqa-Araz, Don-Araz... Bax bu hüdudlarda Azərbaycan türkünün etnogenez zonasıdır. Bundan sonra köçmələr başlayır. Yəni bu gün Azərbaycan türkü deyib başqa türkləri ayırmaq mümkünatı yoxdur. Həmçinin, XI-XII yüzildəki köç isə artıq son mərhələ idi. Zaur Həsənovun “Çar Skifləri” kitabı var. O, orda düzgün olaraq göstərir ki, yunan dilində “skif” “oğuz” deməkdir. Skif, Sak köçü artıq oğuzların geri köçü idi.
E.Həsənli:
― Burda bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. Siz kitabınızda qeyd etmisiniz ki, Sovet tarixşünaslığında yazırdılar ki, Azərbaycan xalqının formalaşmasının başa çatması siz deyirsiniz ki, Albaniya və Atropatena dövründə başa çatdı. Sovet tarixşünaslığında yazırdılar ki, səlcuqlar gəldikdən sonra Azərbaycan xalqı formalaşmağa başlayır və orda da xüsusi olaraq qeyd edirlər ki, gələnlər heç bir mədəniyyətə məxsus deyildi, köçəri idilər, yerli xalqın mədəniyyətindən də aşağı idilər, hətta dilləri də fars dili idi. Belə olduqda köçəri, savadsız, gələn bir xalq yerli yüksək mədəniyyəti olan bir xalqı necə assimilyasiya edə bilərdi?
X.Xəlilli:
― Onu o tarixçilər yazır. O sualı onlara ver. Onu yazanlar akademik titulunda karidorda gəzir.
Z.Qafarsoy:
― Bildiyimiz ki, günümüzdə ABŞ və Avropa etnoqrafiyasında millət deyəndə vahid ərazidə yaşayan, iqtisadi cəhətdən inkişaf edən, etnik kökləri fərqli olan, ancaq vahid bir toplum yaradan insanlar nəzərdə tutulur. Əgər bu konsepsiyanı qəbul etsək, onda biz azərbaycanlıyıq, ancaq biz özümüzə türk deyirik. Bəs biz hansı konsepsiya və ya fikirlə dünyaya çıxmalıyıq.
X.Xəlilli:
― Aydındır. Tamamilə düzgün dedin. Birincisi, ABŞ niyə o siyasəti götürüb? Çünki Amerika ərazisində hamısı müxtəlif xalqlardır. Onların birləşməsi indi gedir. Əslində ABŞ-da hələ millət yaranmayıb. Əslində Amerika qitəsində konkret millət yoxdur. Ona görə o ərazinin əhalisinə millət kimi yanaşılması düzgün dövlət siyasətidir. Millət nədir? Hər bir millət özünə məxsus inkişaf tarixinə malik bir etnosdur. Biz deyirik Anadolu türkü, Azərbaycan türkü, Qazax türkü, artıq regionlarda birgə yaşayış orada məhəlli mədəniyyətlər formalaşdırıb. Ümumi mədəniyyətin tərkib hissəsində məhəlli mədəniyyətlər formalaşıb. ABŞ niyə elə deyir? ABŞ-ın marağı var. Bizdə də azərbaycanlı adlanmanın mən əleyhinə deyiləm. Heydər Əliyev 1993-cü ildə məsələni düzgün qoydu. O, Azərbaycan təfəkkürünü gözəl bilirdi, çünki vaxtı ilə DTK-da işləmişdi və vəziyyəti bilirdi. O dövrdə DTK-nın bütün orqanları türklüyə qarşı yönəlmişdi. Biz niyə özümüzə türk deyə bilmərik? Bu türklük məsələsi də əhalidə psixi qıcıq verirdi. Heydər Əliyev də bunu bilirdi və ona görə də azərbaycançılığı önə çəkdi, yəni vətən anlayışı önə çəkildi. O neçə il DTK-da işləmişdi, millətin, etnosun real-siyasi durumunu bilirdi. Ona görə də “Yurd” ideologiyasını önə çıxardı. Ümumiyyətlə ideologiyanın hər hansı sahəsinin müəyyən dövrdə ön plana çıxması təbii prosesdir. Müəyyən bir mərhələdə bir proses ortaya çıxır, digər mərhələdə başqa birisi. Amma bütün hallarda, bütün yerdəyişmələrə baxmayaraq bunun hamısına istiqamət verən milli mənlik şüurudur. Yəni, bu gün də “azərbaycançılıq” düzgün siyasətdir, aparıcı ideologiya kimi getməlidir, ancaq bununla yanaşı azərbaycan türkləri öz etnik mənlik şüuruna yiyələnməlidir. Azərbaycanda türklərlə ləzgilər, talışlar və başqaları arasında hər hansı bir problem yoxdur.
Z.Qafarsoy:
― Sizcə milli identifikasiyada etnik kimlik önəmlidi yoxsa milli şüur?
X.Xəlilli:
― İdentifikasiya nədir? Yəni, milli mənlik şüurunun ətrafında birləşmək. Milli şüur önəmlidir. Özünə türk deyən insan Teymurdan tutmuş Tomrisə qədər bütün türk dünyasının şəxsiyyətlərinə yiyələnməlidir.
Z.Qafarsoy:
― Ancaq bir məsələ də var ki, bir insanın damarında türk qanı axmırsa, o özünü necə türk kimi dərk edə bilər?
X.Xəlilli:
― Heç bu dəqiqə damarında türk qanı axanlar özlərinin türk olduğun bilmir. Mən yetərincə talış da, ləzgi də sayaram, bu gün nümunə göstərərəm ki, onların yurdsevərliyi özünü türk adlandıranların yurdsevərliyindən qat-qat yüksəkdir. Yetərincə sizə ermənidən alçaq türk göstərə bilərəm. Bu məsələ elə-belə deyildir. Bax azərbaycançılıq ideologiyası elə bundadır. Azərbaycançılıq bizi birləşdirir. Aydın Balayevin kitabında yazılıb ki, “türk etnonimi 1936-cı ildə ləğv olunanda Azərbaycanda matəm elan edilmədi. 1929-cu ildə Dağıstanda türk dili işlək dil kimi istifadədən çıxarılıb əvəzində rus dili tətbiq ediləndə isə bir həftə matəm elan edildi. Siz qətiyyən Dağıstan xalqlarını özünüzə yad millət hesab etməyin. Birmənalı şəkildə. Lap belə düşüncəniz olsa da bu rus təfəkküründən gələn bir şeydir. Siz Dağıstan əhalisi arasında görərsiz ki, onlardakı yurdsevərlik Azərbaycandakı bəzi adamlardan daha yüksəkdir. Kimsə də bunu başa düşməsə izah edin.
S.Nuriyev:
― Bu gün sosial şəbəkələrdə türkçülükdən danışan bəzi şəxslər İslama qarşı Tengriçiliyi qoyurlar və siz də “Azərbaycan Türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi” kitabında yazmısınız ki, İslam türk millətində milli ideologiyanın yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu barədə açıqlama verərdiniz.
X.Xəlilli:
― Bütün dünyada dinlər, yəni dünyəvi dinlər ortaya çıxanda müəyyən bir məsələdə milli şüuru üstələyirlər və hətta milli şüur səviyyəsinə qalxırlar. Azərbaycanda da bu proses getdi. XX yüzilin əvvəllərində M.Ə.Rəsulzadə və digərlərinin fəailiyyəti nə idiki? Artıq dini şüur milli şüuru öldürmüşdü. Bütün dünya xalqları bu mərhələni keçib, ancaq, məsələn, Avropa bu mərhələni keçdi, tezliklə də öz yerinə qayıtdı. Ancaq bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan türkləri türk-müsəlman dünyasında milli azadlıq hərəkatının öndəri olub. Biz özümüzə çox yuxarıdan aşağı baxırıq, ancaq bizim ziyalılarımız aparıcı ziyalılardır.
S.Nuriyev:
― Siz “Azərbaycan Türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi” kitabınızda Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin əsərlərindən sitatlar gətirmisiniz. Kitabda göstərirsiniz ki, Ş.C.Əfqani milli şüurla müsəlman şüuru haqqında gözəl fikirlər söyləyir və milli şüurlar müsəlman şüurunun, yəni dini şüurun qarışmamasını zəruri hesab edir. Bununla bağlı fikirlərinizi bildirərdiniz.
X.Xəlilli:
― Baxın, Ş.C.Əfqani şərqin tənəzzülə uğraması səbəblərini araşdıranda baxır ki, hamısı özünü müsəlman adlandırır. Ərəb dilində yazılıb-oxunulur, halbuki ərəb dilində ərəblərin özləri də gərəyincə bilmirdilər. Buna görə Ş.C.Əfqani deyir ki, təhsil ana dilində olmalıdır. Hər bir kəs öz ana dilini bilməli, milli şüuru bərpa etməlidir. Ş.C.Əfqani Nadir şah Əfşara çox yüksək qiymət verib. İlk dəfə dindən siyasi məqsədlərlə istifadə etmək, milli şüurla dini şüuru ayırmaq məhz Nadir şaha aiddir. Məsələn, mən Nadir şah Əfşarın savadız adam olduğunu heç cür təsəvvür edə bilmirəm. Nadir şah Əfşarın milli məsələyə yanaşması inanın ki, bu gün də öz qüvvəsindədir. Milli məsələ çox ağır məsələdir. Qafqaz, Anadolu məsələsində elə incəliklərə varıb. Baxın, Nadir haqqında Avropada 23 monoqrafiya yazılıb. Azərbaycanda isə cəmi bir neçə monoqrafiya yazılıb. Diqqət edin Nadir haqqında ən yaxşı araşdırıcı kimdir? Afşaryan, erməni. Nəyə görə? Biz bu gün Nadir şah Əfşarı yetərincə araşdırmamışıq.
E.Həsənli:
― Azərbaycanda Nadir şah Əfşarla bağlı 3-4 kitab var. Hərb tarixçimiz Mehman Süleymanovun yazdığı monoqrafiya ən yaxşılardan biridir.
X.Xəlilli:
― Mehman Süleymanov yazır ki, mən Xəliyəddin müəllimin xahişini nəzərə alaraq bu mövzunu yazdım. Mehman Süleymanov çox qiymətli tarixçidir.
Z.Qafarsoy:
― Tarixşünaslıqda etnologiya önəmli elm sahəsi sayılır, həmçinin də antropologiya da. Bəs siz Antropologiyanın fikirlərini qəbul edirsiniz?
X.Xəlilli:
― Antropologiya etnosun fikizi tipi haqqında elmdir. Anqlo-sakslarda millət antropologiya adı altında tədqiq olundu. Biz antropologiyadan etnik mənsubiyyəti müəyyən etmək istəyəndə istifadə edirik. Xüsusən də etnogenezə qədər olan mərhələdə. Tutaq ki, oğuzlar antropoloji tipdir, faktlar gətiririk və deyirik ki, filan vaxt bu etnos yarandı. Ancaq dövlət yarandıqdan sonra bir millətin içində onlarla etnos gəlir. Artıq bu günkü Azərbaycanın antropoloji tipinə görə müəyyən etmək olmaz. Məsələn, bu gün biz antropoloji tipə görə qiymətləndirsək aramızda yetıri sayda ərəb də tapacaqsan, erməni də, rus da tapacaqsan. Bütün millətlər belədir, təkcə biz yox. Etnik tarixi araşdıranda antropologyadan istifadə edib, deyirsən ki, filan millətin tərkibində indi də hansı tiplər təmsil olunur. Yetərincə zənci tipi tanıyıram ki, onlar pantürkistdir və ya türk tanıyıram ki, ermənidir. Millət yaranandan sonra insanları antropoloji tipə görə bölmək olmaz.
E.Həsənli:
― Bütöv Azərbaycan Ocaqlarının Dil və Tarix Qurumuna sizin arzularınız, təklifləriniz.
X.Xəlilli:
― Bu elə mənim arzumdu da. Ondan böyük nə arzu? Bircə saat onu görsəm, elə bilərəm Yer kürəsində məndən xoşbəxt adam yoxdur.
E. Həsənli:
― Xəliyəddin müəllim, bu dəyərli müsahibəyə görə sizə Bütöv Azərbaycan Ocaqları olaraq öz təşəkkürümüzü bildiririk. Dəyərli vaxtınızdan bizə ayırdığınız üçün sizə minnətdarıq. Çox sağ olun. Təşəkkürlər!
Elmar Həsənli, Nuriyev Sədi, Zamin Qafarsoy
1339