Bu il Azərbaycan Cümhuriyyətinin yaranmasından 99 il keçir. Bununla bağlı mətbuatda , sosial şəbəkələrdə ilk demokratik cümhuriyyətimizin tarixini özündə əks etdirən yazılar, müsahibələr paylaşıldı. Tarixçilərimiz, tədqiqatçılarımız həmin dönəmlərlə bağlı diqqətçəkən, bilmədiyimiz faktları bizlərlə bölüşdülər. Bəzi tədqiqatçı və tarixçilər araşdırma tipli yazılarında və müsahibələrində, ,,İrəvanın 99 il müddətinə ermənilərə icarəyə verilməsi‘’ faktı və bu faktı təsdiq edən sənədin olduğunu iddia edib yenidən gündəmə gətirdilər. Bəs tarixi gerçəklik nədən ibarətdir? Həqiqətən ortada bu faktı təsdiq edən bir sənəd varmı? Varsa bu tarixi sənəd harada saxlanır? Bu sualın cavabı bundan ibarətdir ki, belə bir sənəd ortada yoxdur. Belə bir sənədin olduğunu bir neçə il bundan qabaq televiziya verlişlərinin birində tarixçi alim, Ramazan Hüseynov ilk dəfə gündəmə gətirmişdir. Amma onun İrəvanın ermənilərə verilməsi ilə bağlı dedikləri və nümayiş etdirdiyi sənəd gerçəkliyi əks etdirmədi . Bəs tarixi gerçəklik nədən ibarətdir? Bu məsələyə bu yazıda aydınlıq gətirməyə çalışacağıq .
Azərbaycan Cümhuriyyəti yarandığı dövrdə beynəlxalq vəziyyət heç də bizim xeyrimizə işləmirdi. Hətta Azərbaycan Cümhuriyyəti Bakıda yox Tiflisdə elan olunmuşdu .Çünki Bakı daşnakların əlində idi .Həmin dönəm Avropa dövlətləri xüsusilə İngiltərə Osmanlı imperiyası ərazisində “erməni dövlət” yaratmalı idi. Amma bu qondarma dövlət məqsədli şəkildə Qafqazda ,tarixi Azərbaycan torpaqlarında yaradıldı. Həmin qondarma dövlət yaradılanda belə ermənilər özlərinə paytaxtı tapa bilmirdilər. Beynəlxalq təzyiqin nəticəsi olaraq , məcburiyyət qarşısında tarixi ərazimiz olan İrəvanı 29 may 1918-ci ildə ermənilərə güzəştə getdik. Bu Cümhuriyyət liderlərin xəyanəti yox beynəlxalq siyasi şəraitin bizlərə diqtə etdiyi məcburiyyət idi .Bu həqiqətdir ki ,İrəvan ermənilərə paytaxt olaraq verilməsə idi nə Azərbaycan Cümhuriyyəti elan olunacaqdı ,nə də Qafqaz İslam ordusu bizi xilas etməyə gələcəkdir . Çünki bizə köməyə gələn Osmanlı dövlətinin vəziyyəti heç də yaxşı deyildi.Həmdə Osmanlı dövləti ,, erməni dövlətinin ‘’ öz ərazisində yaradılmasını istəmirdi .Bu hadisələrə qiyməti dövrün siyasi proseslərinə vermək lazımdır .Bəs İrəvan ermənilərə hansı şərtlər daxilində verildi ? Həmin vaxtlar ermənilərin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları vardı. ,, Batum ‘’ danışıqları zamanı əldə edilmiş razılığa əsasən ermənilər Azərbaycana qarşı ərazi iddialarından imtina etməli idilər .Tarixi proseslər onu göstərdi ki ,ermənilər Batum danışıqlarında verdikləri sözə əməl etmədilər . Hətta Cümhuriyyətimizin mövcudluğu dönəmində Qarabağa ərazi iddiası irəli sürdülər. Bizim üçün lazım olan gerçək fakt budur .Biz bu fakta əsasən ermənilərin həm Qarabağa həmdə müxtəlif tarixi ərazilərimizə iddia tələbləri qarşısında ,bizdə hüquqi cəhətdən onlardan tarixi ərazimiz olan İrəvanı tələb edə bilərik.Həqiqət və gerçəkilik bunlardan ibarətdir .
Elmar Həsənli
Bakı Atatürk Liseyinin tarix müəllimi
