BÜTÖV AZƏRBAYCAN OCAQLARI
Keçmiş SSRİ-də baş qaldıran milli hərəkatlar və M. Qorbaçovun SSRİ-ni qoruyub saxlamaq cəhdləri

09:48 / 22-09-2016   /   baxış - 1599

Sov İKP-nin XIX Ümumittifaq Konfransında onun «Aşkarlıq haqqında» bəyanatını hazırlayan komissiyaya rəhbərlik edən A. Yakovlev 1988-ci ilin avqustunda Latviyaya yola düşdü və oradakı yerli hakimiyyət orqanlarının və qeyri-formal təşkilatların işini dəstəklədiyini bəyan etdi (8).   Məlumat üçün bildirmək lazımdır ki, Yenidənqurmanın ilk illərində SSRİ-nin bütün bölgələrində qeyri-formal təşkilatlar qurulur və onların işinə bir o qədər də maneçilik törədilmirdi. Yenidənqurma illərində Azərbaycanda qurulan ilk belə təşkilat sonradan bir müddət Milli Azadlıq Hərəkatına öndərlik edən və 1987-ci ildən fəaliyyətə başlayan  «Çənlibel» Təşkilatı olub.

Rus dilində «гластность» (qlastnost) kimi səslənən «aşkarlıq» termini rus liberalizminin lüğət fondundan götürülmüşdü. Bu kəlmə ilk dəfə Rusiya çarı II Aleksandrın  hakimiyyəti dövründə işlədilmişdi. Qərb liberalizminin «söz azadlığı» anlayışına yaxın mənada işlənən bu terminin 1986-cı ildə yenidən gündəmə gətirilməsi həmin ilin 26 aprelində  Ukraynanın paytaxtı Kiyevdən cəmi 100 kilometr aralıda yerləşən Çernobıl Atom Elektrik Stansiyasının 4-cü reaktorunda baş vermiş qəza ilə bağlı idi. 30 mindən artıq insanın ölümünə və onminlərlə insanın şüalanmaya məruz qalmasına səbəb olmuş bu qəzanın gizlədilməsi və nəticədə yüzminlərlə insanın həyatının təhlükə altında qalması bütün ölkədə böyük narazılıq yaratmışdı. Beləliklə, məxfiliyin xeyirdən daha çox ziyana səbəb olduğu, ən azı bu kimi halların operativ şəkildə qarşısını ala bilmək üçün aşkarlığa ehtiyac olduğu göz qabağında idi (5). Odur ki, bu mövzunun gündəmə gətirilməsinə xüsusi ehtiyac yaranmışdı.

Artıq heç nəyi gizlətmək mümkün deyildi. Aşkarlığı zəruri edən əsas səbəblərdən biri də ölkədə bir-birinin ardınca baş verən milli münaqişələr idi. Sovet rəhbərliyi onları nə qədər gizli saxlamağa çalışırdısa da, «bizi çuvalda gizlətmək» mümkün olmurdu. Baş verənlər haqqında xəbərlər «Azadlıq», «Azad Avropa», «Amerikanın səsi» kimi «düşmən» radiostansiyalar vasitəsilə dərhal bütün ölkəyə yayılır və sovet rəhbərliyinə sərf etməyən şərhlərlə müşayiət olunurdu. Aşkarlıq şəraitində isə onların baş vermə səbəblərini tamam başqa cür, özün istədiyin kimi şərh və izah etmək, ictimai rəyə öz mövqeyini aşılamaq mümkün olardı.

A. Veber «Avqust putçunun hazırlanması və süqutu» adlı məqaləsində yazır ki, 1985-ci ildə başlayan Yenidənqurmanın yan təsirlərindən biri də milli məsələnin sərt şəkildə üzə çıxması idi. Milli və muxtar respublikalarda baş qaldıtan milli hərəkatlar SSRi-nin birlik və bütövlüyü üçün birbaşa təhlükə mənbəyinə çevrilmişdi. Tədqiqatçının fikrincə, bu böhran, əslində, çoxdan yetişməkdə idi. Bunun üçün zəmin bir ildə yaranmamışdı, bunun üçün bir neçə onilliklər lazım olmuşdu. Əsas səbəb isə o idi ki, SSRİ Konstitusiyasında federasiya subyektləri üçün nəzərdə tutulmuş geniş hüquq və azadlıqlara əhəmiyyət verilmir, aparılan son dərəcə güclü mərkəzləşdirmə siyasəti, eləcə də  ruslaşdırma, iqtisadi bölgüdə ədalətsizliyə yol verilməsi və s. bu hüquq və azadlıqları minimuma endirilməsinə gətirib çıxarırdı. II Dünya savaşından sonra bir çox xalqın öz ata yurdlarından sürgün edilməsi isə heç bir sınıra sığmırdı. Bütün bunlar milli şüurun oyanmasına təkan verən narazılıqlara yol açmaqda idi. Millətlərin öz təbii hüquqlarını dilə gətirməsi anti-sovet təbliğatı kimi qələmə verilərək ən sərt şəkildə boğulur, bu barədə danışanlar və ya etirazını bildirənlər isə sərt repressiyalara məruz qalırdılar. Milli məsələlərin qızışmasının başqa bir səbəbi də milli respublikalar arasında sərhədlərin Moskvanın imperialist məqsədlərinə cavab verəcək şəkildə, ədalətsiz cızılması olub (3, s. 29).

Hərşey1986-cı ilinmart-aprelaylarındaYakutiyanın paytaxtı Yakutsk şəhərində rus və yakut tələbələr arasında çıxan savaş ilə başladı. O zaman bunun qarşısını çətinlik çəkmədən almaq oldusa, elə həmin ilin dekabrında  Qazaxıstanın paytaxtı Alma-Atada baş verən daha ciddi olayları yatırmaq üçün artıq hərbi qüvvədən istifadə etmək lazım gəldi. Nəticədə çox sayda qazax nümayişçi rus əsgərləri tərəfindən öldürüldü və ya  yaralandı.

Alma-Atadakı nümayiş və mitinqlərə səbəb Qazaxıstanın qazax mənşəli I katibi Kunayevin rus mənşəli Kolbinlə əvəz edilməsi olmuşdu. Bu iki hadisə qarşıda gözlənilən fəlakətin ilk siptomları idi. Fəlakət isə özünü tam şəkildə 1987-ci ildən göstərməyə başladı. Ilk öncə Krım tatarları səslərini qaldırmağa başladılar. Onlar mütəşəkkil qaydada vaxtilə zorla köçürüldükləri Orta Asiya və Sibirdən öz ata yurdlarına – Krıma geri dönmələri və Krımda onlar üçün Tatar milli muxtariyyətinin yaradılması tələbi ilə mitinq və yürüşlər təşkil etməyə başladılar. Onların bu tələbinə repressiyaya məruz qalmış digər xalqlar – çeçenlər, inquşlar, qaraçaylar, kalmıklar da qoşuldular. Növbəti 1988-ci ildən etibarən isə SSRİ-nin dayaqlarını sarsıdan, Azərbaycan və Ermənistan arasında konfliktə səbəb olan Dağlıq Qarabağ hadisələri baş qaldırdı (3, s. 30).

Azərbaycan-erməni məsələsi Yenidənqurma illərində yenidən tam şiddəti ilə baş qaldırsa da, məsəlinin kökü çox-çox əvvəllərə, “Gülüstan”və “Türkmənçay” müqavilələrinin imzalanmasından sonrakı illərə təsadüf  edirdi. Məhz həmin dövrdəişğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarına, xüsusən də Naxçıvana, Qarabağa, İrəvana, Bakıya, Gəncəyə və digər yerlərə Qacar və Osmanlı dövlətlərinin ərazilərindən 120 mindən çox erməni köçürülərək,Azərbaycan türklərinin doğma yurdlarında yerləşdirilmişdi(2,s. 39).

1987-ci ilin oktyabrında M.Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə məsləhətçisi Ağanbekyan Fransada Daşnakstyun  partiyasının üzvləri qarşısında  çıxış edərək DQMV iddiasına start verdi. Burada çıxış edən Ağanbekyan deyirdi: “Mən DQMV-nin iqtisadi cəhətdən Azərbaycan SSR-dən daha çox Ermənistan SSR ilə bağlı olması və buna görə DQMV-nin Ermənistan SSR-nin tərkibinə qatılması haqqında Sov. İKP MK-ya təklif vermişəm”.

N. Ağayev yazır ki, «1988-ci ildə  “Qarabağ problemi”nin  ortaya  atılması  ilə  Azərbaycanda  ictimai-siyasi  vəziyyət  olduqca  mürəkkəbləşdi. Bu  problem  imperiyanın süqutunun qarşısını almaq  üçün  sovet  rəhbərlərinin  əl  atdıqları tədbirlərin  tərkib  hissələrindən  biri  kimi  meydana  çıxmışdı. Belə ki, dəfələrlə  sınanmış  vasitədən  - millətlərarası  münasibətləri  gərginləşdirməklə  xalqlar arasında  toqquşmalar  yaratmaqdan  istifadə  edən  imperiya  rəhbərləri bu dəfə də  öz  ənənələrinə  sadiq  qalaraq,  Qazaxıstanda, Orta  Asiyada, Baltikyanı  Respublikalarda, Moldovada və eləcədə, Cənubi Qafqazda yaşayan  millətlər, toplumlar arasında  süni  qarşıdurmalar  yaratmaqla imperiyanın  ömrünu  uzatmağa  cəhd  edirdilər. Yenidənqurma  adı  altında  ortaya  atılan  bu avantürist siyasət, demək olar ki,  “Qarabağ problemi” ilə sonuclandı. 

“Qarabağ problemi” ətrafında hər kəs, necə deyərlər, öz “kartı”nı oynayırdı. Belə ki, əgər imperiya rəhbərlərinə “Qarabağ kartı” imperiyanın ömrünün uzadılması üçün vacib idisə, bu prosesdən bir vasitə kimi istifadə edən ermənilər üçün isə öz ağalarının kölgəsində illər boyu içərisində gizlətdikləri “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq xülyasını gerçəkləşdirmək üçün lazım idi. Elə bu səbəbdən də, Sovet İttifaqının partiya, dövlət orqanlarında yüksək vəzifələr tutan erməni və ermənipərəst qüvvələrin himayədarlığına, habelə dünyanın iri dövlətlərində yaşayan və iqtisadi cəhətdən olduqca güclü olan erməni lobbisinə arxalanan Dağlıq Qarabağ erməniləri sosial-iqtisadi problemləri önə çəkərək, DQMV-nin Azərbaycanın tərkibindən çıxarılaraq Ermənistana birləşdirildiyini elan etdilər. Ermənistan SSR Ali Sovetinin sessiyası isə DQMV-nin Ermənistana birləşdirilməsi haqda qeyri-qanuni qərar çıxartdı. Bununla da, faktiki olaraq, Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinin başlanmasına münbit şərait yaradıldı. Bu hadisələrdən az sonra, ermənilər zorakılıqla qədim Oğuz yurdlarından—Göyçədən, Ağbabadan, Dərələyəzdən, Pəmbəkdən, hətta Qarabağın özündən minlərlə Azərbaycan türkünü qovdular» (2,s. 62-63).

Məhz bu hal Azərbaycanda ilk mitinqlərin və onların məntiqi nəticəsi kimi bütün SSRİ-nin əsaslarını sarsıdan Meydan Hərəkatının əsasını qoymuş oldu.

Həmin dövrdə milli hərəkatlar, demək olar ki, bütün keçmiş sovet respublikalarında – Baltikyanı respublikalarda, Gürcüstanda, Moldovada, Ukraynada, Orta Asiyada baş qaldırmışdı. Bu ölkələrdə müxtəlif qeyri-formal təşkilatlar, o cümlədən xalq cəbhələri yaranırdı. Xalq cəbhələrinin «Yenidənqurmaya dəstək» adı altında qurulduğunu diqqətə çatdıran A. Veber haqlı olaraq yazır ki, sonradan onların hamisi Milli İstiqlal şüarı ilə çıxış etməyə başladılar. Bu şüar ilk dəfə rəsmən Estoniyada dilə gətirildi. 1988-ci ilin noyabrında bu ölkənin Ali Soveti Estoniya SSR-in Konstitusiyasına SSRİ Konstitusiyası ilə ziddiyyət təşkil edən dəyişikliklər etdi və ölkənin suverinliyini bəyan edən deklorasiya ilə çıxış etdi (3, s. 31).

Artıq milli hərəkatların qarşısını almaq heç cür mümkün olmurdu, necə deyərlər, «cin şüşədən çıxmışdı». Odur ki, bir çox hallarda hərbi gücdən istifadə etmək lazım gəlirdi. 1989-cu ilin aprel ayının 8-dən 9-na keçən gecə Tiflisə ordu yeridildi və istiqlal şüarları səsləndirən xalqa güllə atıldı. Nəticədə 16 nəfər həyatını itirdi.

Estoniya, Gürcüstan və Azərbaycanda baş verənlər bütün ölkədə böyük rezonansa səbəb olmuşdu və milli hərəkatların fəalları artıq çəkinmədən milli istiqlal şüarları səsləndirirdilər. 1989-cu ilin may ayında Litvanın Ali Sovetinin deputatları da eston həmkarlarının yolu ilə gedərək, Suverenlik Bəyannaməsini qəbul etdilər. Eyni zamanda SSRİ Konstitusiyasının maddələrinin Yalnız Litva Ali Sovetinin təsdiq etməsindən sonra icra edilə biləcəyi barədə qanun da qəbul edildi.

Əlbəttə ki, söhbət hələlik gələcəkdə tam istiqlala yol açması öngörülən «SSRİ daxilində suverenlik»dən gedirdi ki, bu da respublikalararası münasibətlərin  və ölkənin federativ əsaslarının yeni qaydada dəyişdirilməsi anlamına gəlirdi. Elə bu da SSRİ xalq deputatlarının 1989-cu ilin may-iyun aylarında keçirilən I Qurultayına öz damğasını vurdu (3, s. 31).

A.Vebrin yazdığına görə, bu qurultayda SSRİ rəhbərliyi qarşısında sərt şəkildə respublikaların suveren haqları, respublikalar arasında və onlarla mərkəz arasında münasibətlərin yeni xarakterinin müəyyən edilməsi, iqtisadi müstəqillik və hətta respublikaların SSRİ tərkibindən çıxma hüququ ilə bağlı prosedur qaydalarının tənzimlənməsi kimi məsələlər qaldırıldı. Açıq – aşkar görünürdü ki, SSRİ-nin vahid dövlət kimi mövcudiyyəti artıq şübhə altındadır (3, s. 31).

Qurultayda iki siyasi xətt bir-birinə qarşı durmuşdu. Bunlardan biri, təbii ki, SSRİ-ni vahid dövlət kimi qoruyub saxlamaq üçün əlindən gələn hər şeyi etməyə çalışan, buna nail olmaq üçün respublikalar arasında və onlarla mərkəz arasında yeni federativ əlaqələrin qurulmasına getməyə belə hazır olan Qorboçovun müdafiə etdiyi xətt, digəri isə separatizmi, yəni respublikaların SSRİ tərkibindən çıxmalarını öngörən xətt idi (4, s. 61-65).

Ortaya çıxan bütün məsələləri mütləq tənzimləmək, milli məsələni həll etmək lazım idi. Odur ki, Sov İKP özünü növbədənkənar Plenumunu (19-20 sentyabr 1989-cu il) çağırdı. Plenuma ciddi hazırlıq işi görülmüş və qəbul edilməsi gözlənilən qərarlar öncədən dərc edilərək geniş müzakirəyə çıxarılmışdı. Plenumun sənədlərində əsas məsələlər aşağıdakılar idi:

- Sovet Federasiyasını yeniləmək və onu real siyasi və iqtisadi məzmunla zənginləşdirmək;

- Bütün növ muxtariyyətlərin hüquq və imkanlarını artırmaq;

- Milli mədəniyyət və dillərin azad inkişafı;

- Vətəndaşların milli mənsubiyyətinə görə  hüquqlarının pozulmasının qarşısının alınması.

Plenumda ilk dəfə yeni İttifaq Sazişinin hazırlanması və imzalanması məsələsi də gündəmə çıxarılmışdı. Lakin bunu necə etmək barədə heç bir dəqiq plan yox idi. Təsadüfi deyil ki, M. Qorbaçov belə bir planın olmadığını Siyasi Büronun 2 mart 1990-cı il tarixli iclasında etiraf etmiş və bildirmişdi: “Federasiyamızın, hər bir xalqın inkişafının hazırki reallıqlarına və ehtiyaclarına cavab verən Yeni İttifaq Sazişinin təxirə salınmadan işlənilib hazılanmasının vacib olduğunu hesab edirəm. Bu halda hər bir respublikanın səylərini və özünəməxsusluğunu nəzərə alaraq federativ əlaqələrin differensiyasını diqqətdə saxlamaq lazımdır”(7, s. 139).

M. Qorbaçovun və ümumilikdə sovet rəhbərliyinin bu fikrə tam qəti şəkildə gəlməsinin əsas səbəbi, heç şübhəsiz ki, Azərbaycanda baş verən və sovet imperiyasının əsaslarını növbəti dəfə kökündən sarsıdan möhtəşəm sərhəd hərəkatı idi. Söhbət 1989-cuilinsongünü, Azərbaycanınquzeyini güneyindənayırantikanlı məftillərin, başqasözlə SSRİ-nindövlətsərhədlərininnsökülməsindəngedir(1).

BuhadisədənsonraLitvayagedən, bu ölkədəki tətilləri dayandırmaq məqsədilə 1990-cı ilin11-13 yanvartarixlərində yerli fəallarla görüşən, hətta Litva Milli Hərəkatı «Sayudis»in ayın 11-də keçirdiyi 100 minlik mitinqində də iştirak edən M. Qorbaçov müxtəlif toplantılarda bir çox çıxışlar edir və bu çıxışlardan açıq aydın görünürdü ki, o dövrdəki sovet rəhbərliyi SSRİ-ni qoruyub saxlaya bilmək üçün milli respublikalara və muxtariyyətlərə hər cür güzəşt etməyə hazır imiş. Və ölkənin parçalanmasının qarşısını almaq üçün Qorboçov şəxsən özü yerlərə gedir və təbliğat aparmaqla məşğul olurdu. Onun Litva zavodlarının birindəki çıxışından bəzi fraqmentləri gözdən keçirək:

«Biz bu ölkədə, sözdə defferensiyanı bəyan edərək, təkamül etmişik, amma həqiqətdə isə, təəssüf  ki, federasiya kimi deyil, unitar dövlət kimi inkişaf etmişik. Bu, Stalin konsepsiyasına – diktator rejiminə uyğun təkamül idi. Bununla əlaqədar ölkədə həm demoqrafiya, həm iqtisadiyyat, həm də müdafiənin və kommunikasiyanın  təşkilində vahid dövlət istiqamətində dərin dəyişikliklər baş verdi. Bütün bunları istehsal qüvvələrinin mərkəzləşdirilmiş qaydada bu vahid dövlətin daxilində yerləşdirməsinə əsaslanan əmək bölgüsü müəyyənləşdirmişdi. Və respublikaların, vilayətlərin  nümayəndələri yeni zavodlar üçün daha çox kapital qoyuluşu «qopartmaq» naminə bir-birilə yarışa girirdilər. 

Və əgər bu gün sizə kimsə deyirsə ki,  bütün bunlar mərkəzin «oyunları» idi, - mənə elə burada, bu zavodda bir yoldaş dedi ki, hazırki vəziyyətdə imperiya təfəkkürü, istehsal qüvvələrinin bölünməsi və yerləşdirilməsi adı altında burada rus təsirini artıqmaq və yerli əhalini «əritmək» və sıxışdırmaq siyasəti  göz qabağındadır, - bu halda mən sizə aşağıdakı məlumatı verməliyəm.

Bu məsələ qaldırıldığında və insanların məlumatsızlığı ilə al-ver edildiyi məlum olduqda, mən partiyanın Mərkəzi Komitəsinə respublika, vilayət və muxtar respublikalardan, regionlardan yeni müəssisələrin tikintisi barədə daxil olmuş xahişləri ümumiləşdirmək tapşırığı verdim. İndi qarşımda tam bir cild var. O nədən xəbər verir? Ondan xəbər verir ki, inciklik və ittihamlarla müşayiət olunan yarış gedirdi, bunun üçün plenumların stenoqramlarını oxumaq kifayətdir. Kiməsə çox, kiməsə az vermişlər, kiməsə zavod vermişlər, bizəsə guya verməmişlər…

Odur ki, mərkəz «işləyirdi» və hamı birlikdə işləyirdi! Bə bu faktdır.

…Bilirsinizmi, insanların tonlarla taxıl qazanmaq üçün tərk edərək Kuban və Stavropol vilayətinə getdikləri bu torpaqların (Litva torpaqlarının – B. T.) məhsuldar və zəngin edilməsi üçün İttifaq büdcəsindən nə qədər vəsait istifadə edilib?

İndi bu məqsədlə Litvadan kimsə gedirmi? Məncə, əksinədir. Axı, o zaman onları ehtiyac qovurdu. Və o dövrdə qovurdu ki, həmin dövrü kimlərsə bizə «qızıl dövr» kimi qələmə verməyə çalışırlar. Amma biz də yüzminlərlə insanın doğma ocaqlarını tərk edib mühacirətə getdiyi həmin «qızıl dövr»ün necə bir dövr olduğunu bilirik, axı.

Yox, yoldaşlar, heç nəyi bəzəmək lazım deyil. Lazım deyil. Bizə yalnız həqiqət lazımdır, həmin dövr haqqında da həmçinin. Əks təqdirdə spekulyasiya və təhriflər qəlblərdə inciklik alovu yandırar və olması ümumiyyətlə məqabul olmayan hisslər oyandırar.

Beləliklə, bizə artıq mövcud olan, tarixən yaranmış federal iqtisadi bazanın siyasi üstqurumu kimi federasiya  lazımdır. Federasiyanın vacibliyini bizim əvvəlki iqtisadi inkişafımız şərtləndirir. Baxın, biz bütün Avropanın inteqrasiya etdiyini, daha möhkəm ümumi bazar istiqamətində hərəkət etdiyini deyirik. Amma, yoldaşlar, axı, - Dövlət Plan Komitəsindən olan yoldaşlar da təsdiq edər, eləcə də sizin respublikaların rəhbərləri də bilirlər, - bizdə kooperasiyanın səviyyəsi bir çox hallarda Avropa Birliyinkindən daha yüksəkdir! Bax, əmək belə bölünüb.

Təsdüfi deyil ki, sizin zavodun direktoru deyir ki, siz 200 müəssisə ilə bağlısınız, fəhlələr də məhsulların vaxtında gəlmədiyindən şikayətlənirlər. Biz hamımız bir-birimizdən asılıyıq. Vəziyyət belədir ki, bu gün Litvada bir çox müəssisələr tək sayda mövcuddur. Əgər bu gün bir müəssisə dayanırsa və ya onu dayandırırlarsa, bütün İttifaq ehtiyac hiss edir, bütün iqtisadiyyat əziyyət çəkir. Bu yaxşıdırmı, pisdirmi? Düşünürəm ki, pisdir. Bax, belə bir monopolizm yaranıb və bu pisdir.

Və ya sizin qonşunuzu – avtomobilləri sadəcə yığmaqla məşğul olan, ehtiyat hissələri isə yüzlərlə başqa müəssisələrdən göndərilən məşhur «RAF» zavodunu götürək.  Belə kooperasiya, yeri gəlmişkən çağdaş dünya tendensiyalarına tam uyğundur. Eləcə də, ölkəmizi bütün dünya ilə bağlayan müdafiəni, kommunikasiyaları, limanları götürək. Məhz o (ölkə - B. T.) bu kommunikasiyyaların, limanların olması üçün vəsait yatırmışdır. Bundan sizin respublika nə qazandı? Deməliyəm ki, hər şey olmasa da, çox şey…

Ümimlikdə siz İttifaqdan ona verdiyiniz valyutaya gedən məhsullardan daha çox valyuta alırdınız… Ortaya belə sual çıxır, əgər müstəqillik deyiriksə, bundan sonra quruculuqla necə məşğul olaq? Fikrimcə, əgər biz məsələləri siyasi definisiya, hay-küyçü şüarlar səviyyəsində həll etməyə girişsək, fəlakətdən başqa bir şey olmayacaq. Yox, əgər gerçəklikləri diqqətə alsaq, gerçək siyasəti necə qurmaq barədə düşünsək, irəliyə doğru hərəkət edəcəyik. Əminəm ki, federasiyanı bu halda, respublikaları isə bu vəziyyətdə saxlamaq mümkün deyil. Biz ittifaq daxilində hər şeyi ahəngdar hala gətirməliyik ki, heç nəyi doğramayaq və hər hansı bir xalq üçün ağır sınaq yaratmayaq. Hətta Rusiya kimi böyük respublika təkbaşına bunun öhdəsindən gələ bilməz. Hərçənd ki, rusiyalılara da elə şeylər «yeridiblər» ki, orada da bənzər proseslər getməyə başlayıb. Yeri gəlmişkən buradan verilən təkansız da ötüşməyib. Rusiyalılara da belə bir cəfəng fikir aşılanır ki, - özü də alimlərin «araşdırma»larına istinadən, - guya Rusiya SSRİ-dən ayrılarsa, o dörd il ərzində dünyanın ən çiçəklənən ölkəsinə çevrilər (Sürəkli alqışlar).

Əl çalmaq lazım deyil. Yaxşısı budur qulaq asın. Ümumiyyətlə, istəməzdim ki, kütləvi şəkildə əl çalınsın. İstəyirəm ki, dərindən düşünək. Mən ona görə gəlmişəm ki, həm bu, həm də qarşı tərəfin arqumentlərini dinləyərək, dərindən fikirləşək. Yox, əgər kimsə zorla öz fikrini sırımağa çalışacaqsa, burada hansı püllerializmdən, hansı həqiqətdən, hansı hörmətdən söhbət gedə bilər…

Baxın, burada Litvaya azadlıq və müstəqillik deyirlər. Bilirsiniz, bu oyuna oxşayır. Bu gün mən Leninin heykəlinin yanında bir gənclə söhbət etdim, adı Virqiliusdur. Və o deyir: litvalılara azadlıq. Yaxşı, - cavabverirəm, - elə bundandabaşlayaq. Siz azadsınız. Mən azadam. Ətrafımızdakıların hamısı azaddır. Amma, axı, bir yerdə yaşamağa məhkumuq. Nədən başlamalıyıq? Öz azadlıq və maraqlarınızı bir-birinkinə uyğunlaşdırmaqdan. Hesablaşmaqdan, hörmətdən və qarşılıqlı yardımdan. İnsanlar arasında münasibətlər belə olmalıdır, əks təqdirdə əlaqə yaratmaq mümkün olmaz. Bir ailədə belə hər şey asanlıqla başa gəlmir. Bəs, xalqlar arasında?

Budur, Litva azaddır. Belə olan halda başqaları ilə əməkdaşlıq edəcəksiniz, ya yox? Yoxsa, əlaqələri kəsəcəksiniz? (Zaldan «edəcəyik» sədaları eçidilir).

Bilirsiniz, bütün proseslər – iqtsadi, siyasi, mədəni, -  sinxron və paralel gedir. Odur ki, hər bir xalqa öz potensialını tam və bütöv şəkildə gerçəkləşdirməyə imkan vermək, federasiyanı yeni real məzmunla zənginləşdirmək lazımdır. Bax, bizə bunu etmək lazımdır! Başqa yol elə qüvvələri gətirəcək ki, onları təsəvvür etmək belə çətindir. Elə isə, hansı yolla getməliyik? Artıq olanı dağıtmadan, ona yeni xarakter verəcək, yeni məzmunla zənginləşdirəcək və onu gerçək mənada bərabərhüquqlu suveren dövlətlərin birliyinə çevirəcək yollamı? Yoxsa, xalqları, bir-birinə qarşı qoymağa,  taleləri, iqtisadiyyatı – hər şeyi parçalamağa başlayaq? Bu yollamı?

…Qarşıdurma lazım deyil. Gəlin dialoq quraq, gəlin hər kəsin bərabərhüquqlu olduğunu, litva xalqının köklərinin bu torpaqlarda olduğunu, onun sahibi olduğunu qəbul edib, müzakirə edək. Başqa cür ola bilməz. Əgər litvalılar özlərini əzilmiş, qeyri – bərabər hüquqlu, alçaldılmış hiss edərlərsə, hamıya pis olar. Əgər hamıya pis olsa, litvalılara da pis olar.  İnandırıram, elə belə də olacaq. Görürəm ki, soyuqluq artıq var. Əgər «şaxta» olarsa, dalınca parçalanma, qarşıdurma gələcək və bu yaxşı bir şeyə gətirib çıxarmayacaq. Narazı olduğumuz bu həyatı yaxşılaşdırmalıyıq və bunu da birlikdə etməliyik.

…Tələsənlər isə, sizi əmin edirəm ki, sonrası barədə düşünmürlər. Tələsənlər Moskvada da var. Onlar başqa yerlərdə də var, - mən sadəcə Litva barədə danışmıram. Doğrudur, onlar bir qayda olaraq, dəyişikliklərin qızğın tərəfdarı olduqlarını və çoxdan, həsrətlə gözlənilən «möcüzə»nin mümkün qədər tez gəlməsini istədiklərini söyləyirlər. Amma möcüzə baş vermir. Biz onu hamımız birlikdə yaratmalı və qurmalıyıq.

Bəzləri bizə öz fikirlərini mütləq həqiqət kimi təqdim etməyə çalışırlar, guya artıq hər şeyi müzakirə edib qurtarıblar. Yox. Hamı axtarışdadır.

Biz yenilənmiş federasiyaya sahib olmalıyıq. Biz yenilənmiş, demokratik quruluşa, yenilənmiş cəmiyyətə sahib olmalıyıq.

Bütün bunları biz dağıtmadan, ayırmadan, lənətləmədən, bir-birinə qarşı inamsızlıq və sevməməzlik toxumu əkmədən, əksinə, əlaqəli şəkildə əməkdaşlıq edərək qurmalıyıq. Mən buna əminəm. Ayrıseçkilik, əlahiddəlik – bütün bunlar artıq artıqlamasıyla olub. Bu bizim tariximizdir. Onda hər cür şey – pis də, yaxı da olub. Məhsuldar yol əməkdaşlıqdan keçir.

…Biz yeni Konstitusiya üzərində iş prosesinə başlamışıq. Orada hər bir respublikanın suveren dövlət olduğu nəzərdə tutulur. Və onlar öz suveren haqlarından istifadə edərək, bütün federasiyalarda olduğu kimi, onların bəzisini  mərkəzə verir ki, intellektual, iqtisadi, texniki, elmi, mədəni səyləri birləşdirmək mümkün olsun.  Birləşdirmək birgə səylərlə daha qətiyyətlə irəli getməyin mümkün olması üçün lazımdır. Beləliklə, suverenlik və müstəqillik federasiya ilə, - əgər bu ona doğru getdiyimiz və real addımlar atmağa başladığımız əsil federasiyadırsa, - ziddiyyət təşkil etmir. Belə bir federasiya üçün qarşıdakı illərdə çox şey ediləcək.

…SSRİ tərkibindən çıxmaq haqqında.  Hər bir respublikanın öz müqəddəratını təyin etməsi, o cümlədən ayrılması barədə bir maddə var. Və yoldaşlar haqlı olaraq məsələ qaldırırlar ki, əvvəllər bu problem heç vaxt yaranmadığından, bu gün isə artıq yarandığı və Konstitusiyaya, konstitusion quruluşa və bütün İttifaqın maraqlarına toxunduğu  səbəbindən ayrılmanın mexanizminə də ehtiyac yaranıb.

Və kim ki, Sovet İttifaqından çıxmaq barədə son qərara gəlibsə, yeddi dəfə yox, min dəfə ölçüb biçməli, hər şeyi dərindən düşünüb-daşındıqdan sonra sonra konstitusion əsasda İttifaqa və bütün xalqlara müraciət etməlidir… Bu proses fövqaladə dərəcədə ciddidir və odur ki, Sovet İttifaqından çıxmaq barədə maddənin həyata keçirilə bilməsi üçün hərtərəfli işlənmiş mexanizm lazımdır.

Elə adamlar da var ki, bu və ya digər səbəbdən, demoqrafik və ya başqa proseslər səbəbindən bu və ya digər yerdə qalmalı olublar və nə zamansa, haradasa ayrılmaq barədə məsələ qaldırıldıqdan sonra onlar bu fikri paylaşmadıqlarını bildirərək nə etməli olduqları barədə sual verə bilərlər.

Odurki, bu adamların taleyinin necə olacağı, «ayrılan» respublika tərəfindən belə adamları iş və əgər həmin respublikada evi varsa, yaşayış yeri ilə təmin edə biləcək vəsaitin ayırmalı olub-olmadığı barədə sualacavabverənmexanizmolmalıdır.  Buradan isə ayrılmanın müddəti və ayrılma prosesinin özü barədə suallar ortaya çıxır. Bunu hansı müddət ərzində həll etmək mümükün ola bilər?

Mən sadəcə bir sualın üzərində durdum. Axı, müdafiə, kommunukasiya, əlaqələr, iqtisadiyyat və s. ilə bağlı suallar da var. Bütün bunlar mexanizmdə nəzərdə tutulmalıdır. Bu konstitusion hüququn gerçəkləşdirilməsi mexanizmi barədə qanun ilk oxunuşda müzakirə edilmək üçün Ali Sovetin komitələrinə göndəriləcək.

…Mənimtaməminolduğumşeybundanibarətdirki, siyasi suverenliyə, iqtisadi müstəqilliyə, mədəni inkişafa, bütün mədəni tendensiyaların qorunmasına gedən yol birdir və o, Fedrasiya şəklində birləşmiş suveren dövlətlərin konstitusiyalarından keçir. Siz federasiyanın nə olduğunu bilirsinizmi? (Zaldan «bilirik» sədaları eşidilir).

Haradan bilirsiniz, axı, siz onu hələ yaşamamısınız.

…Mən federasiyanın yenilənməsi tərəfdarıyam və separatizmə qarşıyam. Bəzləri bu yanaşmanı imperiya təfəkkürünün davamı kimi şərh edirlər. Şəxsən mənim üçün bu, üzvi şəkildə qəbuledilməzdir. Mənim yanaşmam reallıqlara,  hər şeydən öncə iqtisadiyyat sahəsindəki qarşılıqlı əlaqələrə əsaslanır. Onlar unitar dövlətdən federasiyaya keçid şəraitində bütün respublikaların zəngin potensialını üzə çıxarmalıdırlar.

BugünbizhəmMejalaytisi, həm Oleyniki, həm də şimal xalqının təmsilçisi olan Rıtxeunu oxuya bildiyimizə görə zəngin deyilikmi? Bütün bunlar reallıqlar, həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilmiş mübadilələrdir. Söhbət bütöv xalqların taleyindən getdiyi zaman siyasi oyunlar oynamaq olmaz»(6).

M. Qorbaçovun bu çıxışı bir daha sübut edir ki, onun guya bilincli şəkildə SSRİ-ni dağıtmaq istədiyi və bunu mərhələ-mərhələ həyata keçirdiyi barədə söylənilənlər uydurmadan və cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyil. O, sovet imperiyasını qoruyub saxlamaq üçün yollar axtarırdı. Fəqət milli respublikalarda, o cümlədən Azərbaycanda gedən və hər keçən gün güclənən milli hərəkatlar onun bu səylərini heçə endirirdi. O, SSRİ-ni qoruyub saxlamaqda qərarlı idi, bunun dərin və əsaslı islahatların həyata keçirməailə mümkün olacağına inanırdı. Respublikaların müstəqillik istəklərini isə hər an ən qəddar yollarla boğmağa hazır idi. Elə bu səbəbdən də 1990-cı ilin yanvar ayının 19-dan 20-nə keçən gecə Bakıya sovet qoşunlarının yeridilməsi və xalqa güllə açılması barədə əmr vermişdi.

 

Qaynaqça

 

1.     Abbaslı C. SSRİ-ni dağıdan “Sərhəd hərəkatı”nın 25 illik yubileyi keçirilib. “Yeni Müsavat” qəzeti, 27 oktyabr 2014.

2.     Cəfərli E., Ağayev T. Nəsillərə örnək həyat yolu. “Qanun” nəşriyyatı, B., 2011. 384 s.

3.     Вебр А. В. Подготовка и провал августовского путча //  Два путча и распад СССР. М., 2011, s. 29-60.

4.     Загладин В.В.  Xроникa перестройки 1985–1991 гг (Qorbaçov Fondunun arxivi).

5.     «Перестройка» и распад СССР  (http://xn----7sbfhivhrke5c. xn--p1ai/%D1%80%D0%B0%D1%81%D0%BF%D0%B0%D0%B4-%D1%81%D1%81%D1%81%D1%80-1985-1991/).

6.      «Правда» qəzeti, 13 yanvar, 1990.

7.      Союз можно было сохранить (http://www.gorby.ru/userfiles/union_could_be_saved.pdf)

8.     Яковлев, Александр Николаевич (https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AF%D0%BA%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%B2,_%D0%90%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80_%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87),

 

Bəxtiyar Tuncay

türkoloq, publisist, ssenarist



Demokratikləşmə və millətləşmə
21:45 / 06-02-2017
“Kürdlərin kökəni” adlı kitab işıq üzü görüb
20:45 / 27-11-2016
Avropa danışır
09:50 / 07-08-2016
Psixoloji – Antropologiya nədir ?
12:51 / 27-04-2016
Luvr muzeyi - dünyanın maddi mədəniyyətinin mühafizəçisi kimi
19:38 / 26-01-2016
Almaniyada Napoleonun təqribən 200 əsgərinin qalığı tapılıb
17:50 / 18-09-2015
Ermenistan’da Neden “Sağ-Muhafazakâr Milliyetçilik” Günümüze kadar Yaygın Olmadı?
20:25 / 08-09-2015
Məşhur tarixçi alim Nasir Purpirar dünyasını dəyişib
20:01 / 01-09-2015
İranda erməni məktəbləri
19:39 / 28-08-2015
“İngilislərin neft oyunu Osmanlını necə yıxmışdı?”
12:01 / 06-08-2015
Tiflisdə güclü daşqın nəticəsində ölənlərin sayı 10-a çatıb
12:36 / 14-06-2015
Ra-Amon Allahın Azər dağı
11:01 / 05-05-2015
Кавказская политика и наука царской России: Армянский вопрос и И.Орбели - 2 ЧАСТЬ
21:51 / 02-05-2015
Ереванские ученые ищут армянские гены там, где их нет
17:46 / 21-04-2015
“Sufilik nədir və onun islam tarixində rolu” mövzusunda növbəti diskussiya keçiriləcək
23:20 / 20-04-2015
Adolf Hitlerin ölümündən 1 gün əvvəl verdiyi müsahibəAdolf Hitlerin ölümündən 1 gün əvvəl verdiyi müsahibə
12:40 / 30-03-2015