3.Batı Azerbaycan Bölge Valiliği

استان آذربايجان غربى

Merkezi: Urumiye اروميه, Pehlevi dönemi Rızaiye رضاﺌﻴﮫ

            Batı Azerbaycan Bölge Valiliği, Doğu Azerbaycan ve Erdebil bölge valilikleri ile birlikte tarihi “Darüs-Saltana Azerbaycanı”nı oluşturur. Bölge valiliği halkının tamamına yakını Türk’tür. %10’luk nüfusunun ekseriyeti Kürt’tür. Ayrıca Ermeni ve Asuri azınlık mensubu da bulunmaktadır. Asurilerin kadim iskân merkezlerinden biridir.

            1988 yılında basılmış olan İran etnik gruplarının gösterildiği “Tavo” haritasında, Asurlu/ Süryani nüfusu 150 bin olarak gösterilmesine karşılık, 1980’li yılların başından beri Batı ülkelerine, özellikle ABD’ne yoğun göç yaşanması sebEbiyle, bugünkü nüfuslarının 50 bin civarında olduğu sanılmaktadır. Asurlular, yoğun olarak ikamet ettikleri başta Tahran olmak üzere, Abadan ve Isfahan kentlerine, Güneybatı Azerbaycan’ın merkez kenti Urumiye ve civarından göç etmiştir. Urumiye ve köylerindeki Asuri nüfusu günümüzde yaklaşık 10-12.000 civarındadır. (Recep Albayrak, Türkmen ve Asur Kiliseleri…, s.26)

            Nahçıvan ve Türkiye’ye (Iğdır/ Aralık ilçesi) mücavir Kara-Koyunlu mıntıkası, (Van ili karşısındaki) Siyahçeşme/ Çaldıran köyleri, Hoy/ Kotur civarındaki Küresinli Türk bölgeleri ile Hakkari civarındaki Afşar kökenli Jirkilerin oturduğu Sero bölgesi hariç; Türkiye sınır bölgesi dar bir şerit halinde Kürt yerleşimidir. Öte yandan Türkiye-Irak sınırındaki Dizec, Kasyan ve Senger’in batısı; Ak-bulağ/ Ağbulağ’ın batı istikameti; Uşneviye’nin batı ve güneybatısı; Negade ilçe topraklarının batı ve güneybatı bölümü; Mahabad ilçesi şehir merkezinin güneybatısı ve Bukan kentinin batı istikameti Kürt yerleşimidir. Türk-İran sınrırında kuzeyden güneye; Kara-Koyunlu, Küresinli ve Jirki bölgeleri Türk’tür.

Batı Azerbaycan Bölge Valiliği’nin merkezi Urumiye (Pehlevi döneminde Rızaiye) kentidir. Urumiye/ Urumiya adı; “ur” ve “miya” kelimelerinden meydana gelmiştir. Eski Süryani ve İbri dilinde “ur” kelimesi; şehir, yer, mekân, kale anlamına gelmektedir. “Urşelim” de olduğu gibi. “Miya”nın karşılığı “su”dur. Süryani ve İbriler/ Yahudiler, Araplarla soydaş olmaları nedeniyle, su kelimesi benzer şekilde “Ma” veya “miye” olarak ifade edilmektedir. Urumiye, “suyu bol yer” demektir.  Arapça kökenli dediğimiz isimlerin bir bölümü esasında Süryani ve İbrice’dir. Arap kültürünün temeli de zaten Süryani ve İbri kültürüne dayanmaktadır.Urumiye’nin adı Urum adlı Türk boyundan gelmektedir ve tarihin en başından beri burası Türklerle meskundur. Türkistan’da (Orta Asya) yaşayan Türkler, Batı Türklerine “urumlu” derdi ve Anadolu’ya da Uruméli denmesinin nedeni budur. Tarihte ilk kurulan Türk devleti Aratta da burada kurulmuştur. Urumiye adının şehir ve su ile hiçbir ilgisi yoktur, bu tür etimolojik yorum tamamen Fars millî düşüncesinin bir sonucudur.

Buna bağlı olarak Arap Alfabesi de Süryani ve İbri temellidir. Arapların kullandığı “Ebced Hesabı”, Süryani ve İbrilerden kopya edilmiştir. Bugün bile Süryani ve İbriler, mezar taşlarındaki yazıları Ebced hesabı ile tarih düşürerek yazmaktadır. Kendi alfabeleri olması nedeniyle, tarih düşürme onlar için sıradan bir olgudur.

            Ermeniler buraya “Urme”, Araplar “Urmiyye”, İranlılar “Urmî”, Türkler ise “Urumiye” veya Doğu Rumeli/ Rum-u Şarki anlamında “Rumiye” şeklinde yazarlar. Güney Azerbaycan Türkleri, günlük kullanımda “Urmu/ Urmî” demektedir. Pehlevi döneminde adı Rızaiye olarak değiştirilmiş, rejim değişikliğinden sonra eski adı iade edilmiştir.           

İstehri, “El-Mesâlik ve’l-MeMalik” isimli kitabında; “Urumiye büyük, bolluk içinde, geliri yüksek, deniz kenarında bir şehirdir” demektedir. İbn-i Havkal şöyle der; “Urumiye büyük, safalı, asması ve suyu bol bir şehirdir. Şehir merkezinin yanı sıra, köyleri ve diğer yerleşim birimlerinde ticaret yaygındır. Tahılı pek boldur”. Kitabül-Buldan’da, Ahmed bin Ebi Yakub; “Urumiye, Azerbaycan’da eski ve büyük bir şehir olup, 3-4 mil mesafede bir gölü vardır. Mecusi peygamberi Zerdüşt’ün gönderildiği yerdir”. İran’ın doğusundaki Hamun gölü ve kuzeybatıdaki Urumiye gölü kutsaldır.  İran halkının, eski dinleri Zerdüştlüğe dönmesi gerektiğini Üstad Purdavud şöyle demektedir: “Zerdüşt peygamber, peşinde üç oğlu olduğu halde Hamun gölü kenarında zuhur edecektir. (Üstad Purdavud, Yeşthâ, 2.cilt, s.290;İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan…, 1.cilt, s.153-154; 2.cilt, s.728)

Zerdüşt, Urumiye’ye mensuptur. Zerdüşt’ün, Hz. İsa’nın doğumunda Beytül-Lahm’e giden bir veya iki havarisi Urumiye’de medfundur. Bu şehir eski dönemde bilim ve inanç sistemlerinin önemli merkezlerinden biriydi. Sönmeyen Zerdüşt ateşgâhlarından biri de buradadır. Azerbaycan satrabı/ valisi bu ateşin koruyucusuydu. (Feridun Cüneydî, Zendegî ve Muhaceret-i Nejâd-ı Arya, s.154)

            Mirza Reşid Edîb’üş-Şuarâ, şöyle demektedir: Urumiye şehri, Nuh peygamberin neslinden Yafes oğlu Türk tarafından kurulmuştur. Ancak bu konuda elde belge ve senet bulunmamaktadır. Bu hususta bilgi veren kaynaklar, Safevi Sultanları döneminde kaleme alınan eserlerdir.

            Kelb-AliKerbelay-ı Ali Han, Şah Abbas zamanında Urumiye hâkimi olmuştur. Kentin kuzeyinde, rub fersah (1.441 metre) mesafede “Toprakkale”yi inşa ederek, burayı hükümet merkezi haline getirmiştir. Urumiye bu dönemden sonra “Darün-Neşat/ Kıvanç yurdu” olarak anılmaya başlamıştır. (Mirza Reşid Edîb’üş-Şuarâ, Tarih-i Afşar, s.7-8)   

            Roma İmparatoru ve komutanlarından bazıları, Sasani şahlarının yazlık payitahtı olan Kenzek’iGence’nin eski adı Ganzak’tır ve adı bir Türk boyunun hatırasını taşımaktadır, burası mı kastediliyor? ele geçirmek için defalarca Urumiye’ye gelmişlerdir. İslam’dan sonra Urumiye, Merağa’dan sonra Azerbaycan’ın ikinci önemli kenti olmuştur. Doğu Roma İmparatorluğu tahtına oturan Osmanlı Türkleri, XV. yüzyılda Urumiye pazarına önem vermiş ve buraya kale dikmiştir.

       Urumiye (Rızaiye) kentinin Ş. 1355/ 1976 yılı nüfusu 69.216 hanedir. 370.987 kişi karşılığı olan bu nüfusun 191.259’u erkek, 179.728’i kadındır.Kentin Ş. 1360/ 1981 tarihindeki nüfusu 418.100, 1996’da 435.200, 2006’da ise, 577.307’dir.  

Urumiye, Urumiye’nin kapladığı alan 5.612 km²’dir. Urumiye ovasının uzunluğu 70 km, eni ise 30 km’dir. Kendi adı ile anılan göle uzaklığı 20 km’dir. Rakımı 1.332 metredir. Urumiye gölünün tarihi adı Çiçest’tir. Bölge,  çok sayıda tarihi alana ve esere sahiptir.

Urumiye gölü, İran’ın en büyük gölüdür. Dünya sıralamasında yirmincidir. 35.000 km² alana sahiptir. Rakımı 1.275 metredir. Doğu Azerbaycan’nın Savalan/ Sebelan ve Sehend dağları ile İran-Türkiye sınır bölgesinden gelen çayların suları ile beslenmektedir. Gölün kuzey-güney uzunluğu 130-140 km, eni ise 15-50 km civarındadır. Derinliği 5 ilâ 16 metre arasında değişmektedir. Göle dökülen önemli nehirler; Açı-çay/ Telha-rud/ Telh-rud  (Tebriz), Sofi-çay (Merağa), Tufargan-çay (Azerşehr), ayrıca Murdu-çay, Leylan-çay, Quru-çay ve Qala-çay gibi Sehend’in batı yüksekliklerinden beslenmektedir. Urumiye gölü üzerinde 102 ada bulunmaktadır. Bunların bazıları taş kütlesidir.

Yeni adı İslami olan Şahi adası hariç, diğerleri gayrı meskûndur. Bazı adalar, hayvancılık yapan ailelerce otlak olarak kullanılmaktadır. İslami/ Şahi adasınının nüfusu 5.5-6 bin kişidir. Halk çiftçilik ve hayvancılıkla geçimini sağlamaktadır. Urumiye gölünün hem doğu, hem de batı sahillerindeki yerleşim birimlerinin tamamı Türklerle meskûndur. Bildiğimiz gibi güney sahillerindeki ovalık kesime Karapapak Türk ili iskân edilmiştir. Vehasıl Urumiye gölünün çevresindeki ve adalardaki yerleşim birimlerinin tamamı Türk’tür.

Göl üzerindeki önemli bazı adalar; Şahi/ İslami, Koyun-dağı/ Kebudan, Eşek-dağı, İspir/ Arzu, Dokuzlar…’dır. Filamingo, angut ve benzeri göçmen kuşların uğrak yeridir. Bender-Şerefhane, Aq-Künbed, İslami ve Bender-Gılmanhane önemli iskeleleridir. Tarihin çeşitli dönemlerinde Urumiye gölü; Gilzan, Rima (Asur ve Med), Çiçest (Şiz), Zpata (Parlayan),  Kabuta ve Gaboid, Urumiye-Bahira Kebudan, Derya-yı Ermeniyye, Deryaçe-i Tasuc, Derya-yı Uful-u Hurşid (Güneşin battığı göl), Deryaçe-i Şor (Tuzlu göl), Deryaçe-i Şahi, Bahiratüş-Şera (Hırsızlar veya yağılar gölü) ve Rızaiye gölü adlarıyla anılmıştır. Bugünkü adı Urumiye gölüdür.

            Şahi/ İslami Adası,  Urumiye Gölü’nün hem en büyük, hem de en tanınmış adasıdır. Adada iki dağ bölümü vardır: Doğu-batı istikametinde konuşlu bu dağlardan biri Cengil, diğeri Goduk/ Qoduq’tur. Bu iki dağ arasında Köçküdağ (Kiçi Çay/ Küçük Çay) ve Bozçay bulunmaktadır. Adada Ag-Künbed, Timurlu, Borçalu, Kıpcak, Gemici, Saray, Behramabad isimli Türk köyleri bulunmaktadır. Bu köylerin halkı tarım ve hayvancılıkla geçimlerini sağlar. Gemici köylüleri, tarım ve hayvancılığın yanı sıra, göl üzerinde nakliyecilikle uğraşmaktadır. (Muhammed Hasan Han İ’tİmadüs-Saltana, 1.cilt, s.43; Servân Ahmed Keyvanpur, Tarih-i Rızaiye, s.21-22; Ali Dehgân, Serzemîn-i Zerdüşt Rızaiye, s.286; Atlas-ı GîtaşiNaSi, s.81; Coğrafya-yı Kâmil-i İran, 1.cilt, s.173-175; Üstad Pur-Davud, Yeşthâ, 2.cilt, s.290; “Urumiye Şehr-i Milel ve Ferhenghâ/Uluslar ve Kültürler Kenti Urumiye”, Risâlet Gazetesi, s.4)